6
6
5-Mavzu. er pustining kimyoviy tarkibi
X
ozirgi vaktda olimlar urtasida erning pustloklari va yadrosining kimyoviy tarkibi tugrisida
yagona bir fikr mavjud emas, erning kimyoviy tarkibi meteoritlar tarkibiga uxshash deb, taxmin
kilinadi. Lekin er pustining tarkibi meteor jismlarining tarkibidan keskin fark kiladi. Bu farkni er pusti
bilan uning chukur mintakalari orasidagi element almashinuvi jarayoni bilan tushuntirsa buladi. Ayrim
xollarda erning ichkari kismidan Si, Ca, Na, K, Al va radioaktiv elementlar uning pusti tomon
kutariladi. er pustidan uning ichkarisiga esa Fe, Mg, S va boshka kimyoviy elementlar xarakat kiladi.
erning kimyoviy tarkibini XIX asrning 80-yillarida amerikalik olim Klark birinchi bulib usha
davrda ma`lum bulgan 6000 dona tog jinslarini urganib er pustining kimyoviy tarkibini kursatuvchi
jadval tuzdi. Shu davrdan boshlab kupgina olimlar er pustining kimyoviy tarkibini urganish bilan
shugullandilar. Akademik A.e.Fersman, keyinrok A.P.Vinogradovlar tomonidan bir muncha anik
ma`lumotlar olindi.
Kuyidagi 2-jadvalda geosferalarining kimyoviy tarkibi tugrisida ma`lumot berilgan. er
pustining kimyoviy tarkibi vakt birligi ichida doimiy emas, chunki er bir tomondan meteorit va chang
kurinishdagi kosmik jismlar xisobiga uzgarib turadi, ikkinchi tomondan er dunyo bushligiga geliy,
neon, vodorod, azot va turli gazsimon elementlar va birikmalarni doimiy ravishda uzidan tarkatib
turadi.
2-jadval
Geosferalarning kimyoviy tarkibi
Kimyoviy
elementlar
Granit
katlami
Bazal`t
katlami
Litosfera, 16-
20 kilometrgacha
erning
umumiy
kimyoviy
tarkii
0
47.59
44.24
46.8
27.71
Si
27.72
23.24
27.3
14.53
Al
8.13
8.46
8.7
1.79
Fe
5.01
8.76
5.1
29.76
Ca
3.03
6.51
3.6
2.32
Na
2.85
2.35
2.6
0.38
K
2.60
1.28
2.6
0.14
Mg
2.09
3.73
2.1
8.69
Ti
0.63
0.83
-
0.02
C
0.09
-
-
0.04
S
0.05
0.10
-
0.64
P
0.13
0.20
-
0.11
Mn
0.04
0.25
-
0.07
Cu
-
-
-
0.20
Ni
-
-
-
3.46
Boshka
elementlar
0.04
0.05
1.2
0.14
Barcha
elementlar
100
100
100
100
6-Mavzu. Erning paydo bulishi xakidagi gipotezalar
7
7
erning paydo bulishi tugrisidagi dastlabki tasavvurlar juda kadimdan mavjud bulgan. Chunki
bu masala ulkan amaliy axamiyatga ega. erning paydo bulishi xakida tugri tasavvurga ega bulmasdan
turib, uning tuzilishini va unda buladigan jarayonlarni tugri tushunish mumkin emas.
Kadimgi davrlarda erning va Kuyosh tizimining vujudga kelishi tugrisidagi tasavvurlar asosan
xurofiy bulgan. Fakat uygonish davrida (XV asrning oxiri va XVI asrning boshi) fanni dinning
tazyikidan ozod bulishi boshlanadi.
Polyak olimi Nikolay Kopernik (1473-1543) "Dunyo jismlarining aylanishi xakida" nomli
asarida birinchi bulib er koinotning markazi emas, balki Kuyosh atrofida doimo aylanib turadigan
kichik planeta ekanligini aniklab berdi.
XVII asrning oxirida nemis olimi Leybnits (1646-1716) er kachonlardir kizigan (chug
xolatidagi) nur tarkatuvchi jism bulgan degan fikrni urtaga tashladi. erning yukori katlamlarini u er
yuziga okib chikkan massaning shlaklariga uxshatdi.
1745 yilda frantsuz olimi J.Byuffon (1707-1788) er va Kuyosh tizimining boshka planetalari
bir necha un ming yil avval Kuyoshning kometa bilan falokatli tuknashuvidan ajralib chikkan kuyosh
jismlaridan xosil bulgan deb isbot kilishga xarakat kildi.
Nemis faylasufi Immanuil Kantning gipotezasiga (1755y.) kura, birlamchi koinot turli
kattalikdagi va zichlikdagi kattik, xarakatsiz chang zarrachalaridan tashkil topgan. Zarrachalarning
uzaro tortilishi natijasida ular xarakatlana boshlaganlar. Lekin ular zarralarning kattaligi va zichligiga
boglik ravishda turli tezlikda xarakatlanganlar. Zarralarning tuknashuvi butun tizimni aylanishiga va
uning markazida zarralarning tuplanishiga olib kelgan. Zarralar bu markaziy kism atrofida aylana
orbitasi buylab bir tomonga aylana boshlagan. Xarakatlanayotgan zarralarning kushilishidan planetalar
xosil bulgan. Kantning ta`kidlashicha osmon jismlarining xosil bulishi va xozirgi olamning tarkok
materiyadan xosil bulish jarayoni million yillar davom etgan.
Frantsuz matematigi P`er Simon Laplasning fikricha (1796y.) koinot kizdirilgan gazsimon
jismlardan tashkil topgan va u uz uki atrofida kattik jismlar kabi sekin bir tekis aylanadigan birlamchi
gaz tumanligidan iborat bulgan. Gaz tumanligi asta sekin sovib sikilib borishi bilan aylanish tezligi va
markazdan kochirma kuch ayniksa tumanlikning ekvator kismida ortib borgan. Natijada jismlar
tumanlik ekvatori yuzasiga yigilib borgan va yassi disk shaklini egallagan.
Ekvatordagi markazdan kochirma kuch tortish kuchidan orta boshlaganidan sung, tumanlikning
ekvator kismidan gaz xalkalari ajralib chika boshlagan va tumanlik xarakat kilayotgan yunalishda
aylanishni davom etdirgan. Xalka jismlari asta-sekin zichlanib borib gaz kuykalarini (yigindilarini)
yoki birlamchi planetalarni (planeta kurtaklarini) xosil kilgan. Tumanlikning markazida gazlarning
zich kuykasidan (yigindisidan) Kuyosh paydo bulgan. Bu gipoteza uzining oddiyligi va mazmunining
tugriligi tufayli XIX asr mobaynida xukmron gipoteza bulib xizmat kilgan. Lekin asrning oxirlarida
yangi utkazilgan tadkikotlar natijalari bilan anchagina ziddiyat borligi aniklandi. XX asrda
planetalarning xosil kiluvchi jismlarning kelib chikishini tushuntiruvchi tasavvurlardan kelib
chikadigan turli-tuman gipotezalar taklif kilindi, lekin ularning ilmiy nuktai nazardan asossiz ekanligi
isbotlandi.
Ilmiy kosmogoniyada Kuyosh atrofidagi gaz, chang bulutligining (tumanligining) kelib chikish
masalasi uta murakkab muammo xisoblanadi. Xozirgi vaktda Kuyosh tizimidagi planetalarni xosil
kiluvchi birlamchi bulutlikning (tumanlikning) xosil bulishi tugrisida ikkita asosiy gipoteza mavjud.
Ulardan biri Kuyoshning atrof koinotdan jismlarini tortib olishidan, ikkinchisi Kuyosh va Kuyosh
tizimidagi planetalar birga bir vaktda bir xil gaz-chang yigindilaridan xosil bulganligini taxmin kiladi.
Akademik O.Yu.Shmidt gipotezasiga kura, Kuyosh olam bushligidagi xarakati jarayonida gaz,
chang bulutliklaridan iborat bulgan yulduzlar oraligidagi jismlarni uziga tortib olgan. Bu bulutliklar
vodorod gazsimon, asosiy kismi muzlardan iborat bulgan kattik zarralardan tashkil topgan. Tosh va
metall jismlar xam mavjud bulgan. Tosh va muzdan iborat bulgan kattik zarralardan Kuyosh
tizimining kupgina jismlari xosil bulgan. Kuyosh atrofidagi bulutliklardagi kattik zarralarning
tuknashuvi natijasida ular bir-birlari bilan yopisha boshlagan va bulutlikning uzi esa yassi, zichligi
ortgan katlamga aylangan. Katta jismlardan planeta va boshka kosmik jismlar xosil bulgan. Planetalar
xosil bulishi jarayonida, bir-birlari bilan tuknashgan ayrim zarralar tezligini katta mikdorda yukotib
umumiy bulutlik yigindisidan uzoklashgan. Bu zarralar planetalar atrofida aylana boshlaydi, sungra
esa ular yigilib yuldoshlarni xosil kiladi.