G e n d e r V ə İ n s a n h ü q u q u

Bir çox  ink işaf etmiş  ölkələrdə  q a d ın la r  böyük  nailiyyətlər 
qazanm ış.  o n la r  ictimaiyyət  tərəfm dən  sosial-iqtisadi  və 
siyasi  h ü q u q la n n m   ta n m m a sm a ,  a n a h ğ m   və  uşaqlarm  
m ü d afiəsin ə  nail  o lm u şlar.  E y n i  z a m a n d a   q a d ın la r m  
dövlət  id a rə e tm ə   sistem ində,  is te h s a la td a   m a r a q la r m ı 
m ühafızə  edən,  o n la rm   şərəfini  və  mənliyini  q o r u y a n  
q a n u n la r m   və  inzibati  q a y d a la rm  d a   qəbul edilməsinə  nail 
olm uşdur.  İndi  "q ad m   məsələsinin"  q o y u lu şu n u n   və  həlli 
y o lla n n m   ağırhq  mərkəzi  cəmiyyətin  sosial-iqtisadi  və 
siyasi  inkişafm m   vəzifələri  və  im k a n la n   ilə  təyin  olunan 
q a d m   s ta tu s u n u n   artm ası  tərəfə  d a h a   çox  meyl  edir.  Belə 
ki,  gender  tədqiqatları  cinsin  birinci-bioloji  aspektindən 
fərqlənərək,  o n u n   digər  aspektlərinin  də  araşdu'ilmasmı 
məqsəd  sayu'.  Son  nəticə  belədir  ki,  gender  tə d q iq a tla n  
psixoloji  keyfıyyətləri,  d a v r a n ış   m o d elin i,  fəaliyyət 
növlərini,  q a d m   və  kişinin  peşəsini sosial  mədəni,  psixoloji 
asp ek td ə öyrənir.
İdeoloji  bax ım d an   "q ad m   məsələsi"  həm   də  özünün 
birölçülülüyünü  itirib,  m ü x tə lif  yönlü  o lm u şd u r.  Əsas 
p ro b lem   -  ölkənin  inkişaf  yolları  -  cəmiyyəti  bütünlükdə 
təbəqələndirdiyi  kimi,  q a d m la r  a ra s m d a   d a   ayrı  seçkiliyə 
səbəb olm uşdur.  Q adm ları yalnız üm um i m araq lar:  təhsilə, 
səhiyyəyə  və  q a d m   əməyinə  dövlət  himayəsi  deyil,  işləyən 
q a d m l a r a   sosial  z ə m a n ə tlə r  və  n əh a y ət,  u ş a q la r m  
saxlanm ası,  tərbiyə  olunm ası  üçün  lazımi  şəraitin  yaradıl- 
m ası  kimi  problem lərdə  birləşdirir.  D igər  tərəfdən,  bazar 
iqtisadiyyatm a keçid dövründə q a d m la r  işsizlikdən, cəmiy- 
yətdə  sosial  və  m addi  cəhətdən  təbəqələşmədən,  istehsal' 
sahələrindən  k ə n a rla ş d u 'ilm a q d a n   ilk  növbədə  əziyyət 
çəkirlər.  Bu  səbəbdən  q a d m la r  iş  yerini  itirmək  qorxusu 
altm da,  yüksək  və  zəmanətli  əm ək  h aq q ı  verilən,  lakin 
fıziki  cə h ətd ən   ağır  işlərdə  çalışm aq   m əcburiyyətində 
qalırlar.  Öz  növbəsində,  bu  dəyişikliklər  q a d m la rm   siyasi- 
ləşməsinin,  sosial  etirazm  h əy ata  keçirilməsində  iştira- 
k m m ,  p artiy alarm   və  ictimai  h ə rə k a tla rm ,  müxtəlif kütləvi

---

birliklərin  tərkibində  fəaliyyət  göstərməsinin  labüdlüyünə 
şərait  yaradırdı  ki,  bu  d a   cəmiyyətin  inkişafm m   keçid  və 
dönüş  dövrləri  üçün  xarak terik   xüsusiyyətlərdir.
Üçüncüsü:  q a d m m   cəmiyyətin  inkişafm dakı  sosial 
ro lu n u n   fəlsəfı-sosioloji  analizində  iki  müxtəlif baxış  möv- 
cuddur.  O n la rd a n   biri  q a d m la ra   sosial-dem oqrafık  q ru p  
kimi,  o  birisi  isə m ü ə y y ə a o lu n m u ş  sosial  statu sa  malik,  öz 
spesifık  dem o q rafık   xüsusiyyətləri  ilə  fərqlənən  iri  birlik. 
n a d ir  sosial  q r u p   kimi  baxır.  Ikinci  v a ria n t  d a h a   qəbul 
o lu n a  biləndir,  çünki,  qadm -real  m övcud  olan  və  empirik 
qeydə  alm an  nisbətən  ta m   və  sabit  sosial  q ru p d u r.  O n lar 
sosial  və  siyasi  proseslərdə,  istehsal  sahələrində,  mədəniy- 
yətdə  və  insan  həyatm a  xas  o lan   digər  sahələrdə  fəahyyət 
göstərirlər.  X X   əsrin  tarixi,  ələləxüsus  ölkəmizin  tarixi 
(əsasən  son  dövrlərə  aid)  "qadm -siyasətin  obyektidir" 
tezisinin dardüşüncəUUyini, h ətta sosial və mənəvi cəhətdən 
ta m   dəyərsiz  o l d u ğ u n u   s ü b u t  edir.  Ə k sin ə,  q a d m l a r  
praktiki  oUu'aq  tam   azadlığa  çıxmamış  sosial  qüvvə,  onun 
subyekti  kimi  son  dövrlərdə  fəaliyyətlərini  artırmışlar.  Bu 
qüvvə  tarixin  gedişinə  təsir  edə  bilən,  m ü x tə h f  vasitələrlə 
müdaxilə  edir,  cəmiyyətin  tərəqqisini  sürətləndirir  və  ya 
ləngidir,  münaqişələrin  y a ra n m a s m a   və  ya  o n la rm   həllinə 
şərait y arad ır və qarşısmı  ahr.
Dördüncüsü: dünya tarixindən m ə lu m d u r ki,  bir sıra 
iri  siyasi  və  sosial-iqtisadi  b ö h ra n la r  dövründə  q a d m la r 
ictimai  hərəkallarm   y a ra n m a s m m   təşəbbüskarları,  bəzən 
də Hdeıiəri ro lu n d a  iştirak etmişlər.  Bu z a m a n  o n la r nəinki 
"güclü  cinsi"  l ə k r a r   etm əm iş,  h ə tta   kişiiərə,  o n l a n n  
əxlaqm a  ,  dünyagörüşünə və s.  təsir göstərmişlər.
Qeyd  eidik  ki,  q a d ın la r  özlərinin  sərt  olm ayan 
stru k tu rlu   özünütəşki)  form alarm ı  (formal  və  qeyriformal) 
yəni,  qadın  QHT-Iərini  yaradırlar.  Ü m u m i  m a ra q   dairəsi 
olan  q a d m la r  bu  təşkilatlarda  ya  kiçik  müddətə,  ya  da 
uzun m üddətə biıiəşirlər.  B ununla əlaqədar hətta elmi  ədə-

---

b iy y a td a   eyniləşdirilən  " q a d ın   məsələsi"  və  "q a d m  
hərəkatı"  k ateq o riy aiarm ın   bir-birindən  fərqləndirilməsi 
zərurəti  m e y d a n a  çıxır.
"Q adm   məsələsi"  q a d m la rm  cəmiyyətdəki  vəziyyəti, 
onların  asılılıqdan  azad  olmaları  p ro q ra m m m   əsaslandırı- 
Imasmı  və  ictimai  həyatm   bütün  sahələrində  kişiİərlə  eyni 
h ü q u q a   nail  o lm a la n   y o lla n n m   d ərk   edilməsini  nəzərdə 
tutur.
"Q adm   hərəkatı"  sözün  geniş m ə n a s m d a   q a d m la rm  
Ö
2
  hüquqları  və  m araq ları  u ğ ru n d a  m übarizə  fo rm a la rm m  
müxtəlifliyini  bildirir.  Sosicloqlar  q a d m   hərəkatm ı  sosial 
h ə rə k a tm   bir form ası  kimi  öyrənirlər.  Q a d m   hərəkatı özlü- 
yündə  bir  m əqsəd  ə tra fm d a   birləşmiş,  üm um i  mənəvi 
dəyərlərə,  n o rm a la r sisteminə  və q a d m  dəyərlərinin rəmzi- 
nə  m alik  olan  müxtəUf  sosial,  d em o q rafık ,  etnik,  milli 
q a d m  q r u p la rm m   birgə  fəaliyyəti dem əkdir.
Q a d m   hərəkatı  əvəzinə,  vahid  fo rm al  lideri  olma- 
yan,  məqsədlərinin  geniş  ifadə  vasitələrinə  m alik,  özünün 
mənəvi  dəyərləri  və  davranış  prinsipləri  o lan   müxtəlif yö- 
nümlü onlarla q a d m  ittifaqları, assosiasiyalan,  birlikləri *və 
k lu b la n   m e y d a n a   gəldi.  Hələlik  bu  q a d m   hərəkatları  öz 
məqsədləri u ğ r u n d a  mübarizədə səylərini  birləşdirmək əvə- 
zinə,  ayn-ayrılıqda  fəaliyyət  göstərirlər.  O n l a n n   h ər  biri 
sosioloqlar  tərəfmdən  tədqiq  edilməli,  bu,  siyasi  müna- 
sibətlərin  sosiologiyasmm  istiqamətlərindən  biri  olmalıdu-.
Beşincisi:  gəlin  feminizmi  nəzəri  və  p raktiki  cəhət- 
dən  analiz edək.  Bizdə  feminizmi  ya  nəzəriyyə  kimi,  ya  da 
q a d m la n n   ictimai  həyatda  kişilərlə  b ə ra b ə rh ü q u q lu lu q  
u ğ ru n d a   mübarizəsi  və  hüquq  p o z u n tu la rm a   qarşı  q a d m  
hərəkatı  kimi  şərh  etməyə  cəhd  etmişlər.  L akin,  həmişə 
olduğu  kimi  həqiqət  müxtəlif  fıkirlərin  birləşdiyi  nöqtədə 
m ey d an a  çıxu’.  Beləliklə,  feminizm  həm   q a d m   hərəkatm m  
nəzəriyyəsi,  həm   də  istər  beynəlxalq  m iqyasda,  istərsə  də 
o n l a n n   milli  və  tarixi  xüsusiyyətlərindən  asüı  o la ra q   ay n -

---