Фуат рясулов

 159 
 
Hazırda dövlət büdcəsinin gəlirləri aşaüıdakılardan ibarətdir: 
-  cari 
gəlirlər, o cümlədən vergilər haqqında qanunvericiliklə müəyyən edilmiş 
dövlət  vergiləri, habelə  həmin  vergilərə  görə  hesablanmış  faiz  və  maliyyə 
sanksiyaları; 
- 
dövlət rüsumları, birdəfəlik rüsumlar və gömrük rüsumları; 
- 
əsas vəsaitlərin və ya dövlət ehtiyatında olan malların satışından və ya icarəyə 
verilməsindən gəlirlər; 
- daxili 
və xarici mənbələrdən alınan qrantlar və transfertlər; 
- 
qanunvericiliklə müəyyən edilən digər daxilolmalar. 
İnkişaf  etməkdə  olan  ölkələrdə,  o  cümlədən  keçid  iqtisadiyyatlı  ölkələrin 
əksəriyyətində  dövlət  büdcəsi  gəlirlərinin  ÖDM-də  xüsusi  çəkisi  30-35% 
intervalında dəyişir. Azərbaycanda dövlət büdcəsi gəlirlərinin ÖDM-də xüsusi çəkisi 
h
azırda 15-20% təşkil edir. 
 
 
 
 
 
 
 
 
B
üdcənin xərcləri elmi əsaslarla 4 qrup üzrə təsnifləşdirilir: 
1) 
idarəetmə xərcləri; 
2) 
mudafiə xərcləri; 
3) sosial 
təminat və sosial müdafiə xərcləri; 
4) investisiya 
xərcləri. 
Sosial 
müdafiə  xərcləri  -  büdcədən  əhalinin  sosial  müdafiəsinə  yönəldilən 
xərcləri əks etdirir. Belə xərclərə aiddir: Qarabağ əlilləri dövlət müavinətləri; yaşa, 
əlilliyə,  ailə  başçısını  itirməyə  görə  pensiyalar; sair müavinət  və  kompensasiyalar; 
Çernobıl AES-də baş vermiş qəzanın nəticələrinin aradan qaldırılması iştirakçılarına 
müa
vinətlərin ödənilməsi; işsizliyə görə müavinətlər. 
Sosial 
təminat  xərcləri   -  büdcədən  ayrı-ayrı  əhali  qruplarının  sosial  təminat 
eh
tiyaclarının  ödənilməsinə  yönəldilən  xərcləri  əks  etdirir.  Belə  xərclərə  aiddir: 
qocalar  üçün  internat 
evləri;  əlillər  üçün  internat  evləri;  əmək  və  əhalinin  sosial 
müdafiəsi  mərkəzləri;  tibbi  əmək-ekspert  komissiyaları;  sosial  təminat  üzrə  sair 
idarə və tədbirlər; pulsuz nəqliyyat vasitələrini almağa hüququ olan və bu vasitələrlə 
təmin  olunmayan  əlillərə  xərclərin  ödənilməsi;  bəraət  qazanmış  vətəndaşlara 
(
onların  birbaşa  varislərinə)  zərərin  ödənilməsi;  şəhid  ailələrinə  birdəfəlik  maddi 
yardım;  qaçqınların  və  məcburi  köçkünlərin  məskunlaşması  və  onlara  yardım 
göstərilməsi; vətəndaşlara dəymiş zərərin ödənilməsi; humanitar yardımla əlaqədar 
xərclər. 
B
ц
d
ъя
 x
яръляри - бцdъя tясnиfаtыnа уйüуn 
oлараг  мцxtялиf сявиййяли бцdъялярdяn (мясяляn, 
dювляt бцdъясиndяn,  йерли бцdъялярdяn) 
г аnуnвериъиликля nязярdя tуtулаn tялябаtлары 
юdямяк цçцn айрылаn вясаиtлярdир.  
 

---

 160 
Bəzən adamlarda belə təsəvvür yaranır ki, dövlət iqtidar sahibidir və o, istədiyini 
edə bilər. Ancaq normal iqtisadiyyata malik dövlət vergi və rüsumlar şəklində əldə 
etdiyi 
vəsaitlərdən  artıq  xərcləyə  bilməz.  Bəzi  hallarda,  istisna  olaraq  qiymətli 
kağızların mənbəsiz emissiyası nəticəsində bu prinsipin pozulması halları müşahidə 
olunur ki, bu da son 
nəticədə  makromaliyyə sabitliyinin pozulmasına gətirib çıxarır.  
Dövlətin iqtisadi potensialı nə qədər yüksək olarsa, onun gəlirləri də bir o qədər 
çox  ola 
bilər. Bu isə dövlətin maliyyə potensialı, o  sıradan da büdcə potensialının 
inkişaf göstəricisi hesab olunur. 
 
Vergilər iqtisadiyyatın 
tənzimlənməsində bir alət  kimi 
İqtisadiyyatın  tənzimlənməsində  istifadə  olunan  əsas  alətlərdən  biri  də 
vergilərdir. Hər bir dövlət özünə  məxsus  vergi siyasətinə  malikdir. Azərbaycanda 
bu 
siyasətin  iqtisadi  və  hüquqi  əsaslarını  2000-ci  il  1  yanvar  tarixindən  qüvvəyə 
minən Vergi Məcəlləsi müəyyənləşdirir.  
 
 
 
 
 
 
M
əcəllə  ilə  Azərbaycan  Respublikasında  aşaüıdakı  vergilər  müəyyən 
edilmişdir:  
- 
dövlət vergiləri;  
- muxtar respublika 
vergiləri;  
- yerli 
vergilər (bələdiyyə vergiləri). 
D
övlət vergilərinə aiddir:  
1) fiziki 
şəxslərin gəlir vergisi;  
2)  hüquqi 
şəxslərin  mənfəət  vergisi (bələdiyyə  mülkiyyətində  olan  müəssisə  və 
təşkilatlardan başqa); 
3) 
əlavə dəyər vergisi; 
4) 
aksizlər; 
5) hüquqi 
şəxslərin əmlak vergisi; 
6) hüquqi 
şəxslərin torpaq vergisi;  
7) tranzit yol vergisi; 
8) 
mədən vergisi; 
9) 
sadələşdirilmiş sistem üzrə vergi. 
Bu 
vergilər  ölkənin  bütün  ərazisində  vahid  dərəcələrlə  ödənilir  və  dövlət 
büdcəsinə daxil olur.  
Muxtar  respublika 
vergiləri  dedikdə,  Naxçıvan  Muxtar  Respublikasında  bu 
M
əcəlləyə müvafiq olaraq Naxçıvan Muxtar Respublikasının qanunları ilə müəyyən 
Верэи сийасяти
 
- дювлят малиййя сийасятинин тяркиб 
hиссяси олмаг ла, верэи саhясиндя дювлят тяряфиндян 
hяйата кечирилян тядбирляр системинин мяъмусудур.  
 

---

 161 
edilən və Naxçıvan Muxtar Respublikasında ödənilən vergilər nəzərdə tutulur.  
Yerli 
vergilər dedikdə bələdiyyələrin qərarlarına əsasən tətbiq edilən və onların 
ərazisində ödənilən vergilər nəzərdə tutulur. Yerli vergilərə aiddir:  
1) fiziki 
şəxslərin torpaq vergisi;  
2) fiziki 
şəxslərin əmlak vergisi;  
3) yerli 
əhəmiyyətli tikinti materialları üzrə mədən vergisi;  
4) 
bələdiyyə mülkiyyətində olan müəssisə və təşkilatların mənfəət vergisi.  
B
ələdiyyələr öz ərazilərində vergilər üzrə güzəştləri, Məcəllə ilə müəyyən edilən 
h
əddlərdə vergi dərəcələrini müəyyən edirlər.  
Ümumiyyətlə, dövlət vergiləri tətbiq etməklə əsasən  3 məqsəd güdür:  
- 
dövlət büdcəsinə  lazımi vəsaitlər yığmaq; 
- 
əhalinin müxtəlif təbəqələrinin yaşayış səviyyəsindəki fərqləri azaltmaq; 
-
iqtisadiyyatın sahə  və regional  inkişafını balanslaşdırmaq, dövlət üçün  önəmli 
sahələrdə iqtisadi inkişafı stimullaşdırmaq.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Vergilər büdcəyə ödənilmə əlamətinə görə 2 qrupda təsnifləşdirilir: 
- 
Birbaşa vergilər; 
-
Dolayı vergilər. 
Birbaşa vergilər - vergi ödəyicilərinin bilavasitə gəlirlərindən və əmlaklarından 
müvafiq 
dərəcələrlə dövlət büdcəsinə, habelə yerli büdcələrə alınan vergilərdir. Belə 
vergilərə  fiziki  şəxslərdən  gəlir  vergisi,  müəssisənin  mənfəətindən  vergi,  əmlak 
vergisi, torpaq vergisi 
və s. aiddir. 
Dolayı  vergilər  -  vergi  ödəyicisinin  gəlirlərindən  asılı  olmayaraq 
müəyyənləşdirilən  vergilərdir.  Məsələn,  əlavə  dəyər  vergisi,  aksiz  vergisi,  gömrük 
rüsumları  və  s.  Belə  vergilər  müvafiq  mərkəzi  və  yerli  orqanların  qərarları  ilə 
 
müəyyən  əmtəələrin  qiymətlərinə  və  ya  xidmətlərin  tariflərinə  artımlar  şəklində 
daxil 
edilərək  sonradan  həmin  artımlar  məbləğində  tutulur.  Əslində,  bu  vergilərin 
ödəyiciləri  son  istehlakçılardır.  Buna  görə  də  onları  istehlak  vergiləri  də 
adlandırırlar. Burada istehsalçı və satıcılar bir növ "vergi toplayanlar" rolunda çıxış 
edirlər.  
Vergi 
dərəcəsi -  vergi tarifinin ən əsaslı ünsürüdür. Vergi  dərəcəsi  vergitutma 
vah
idinə (məsələn, gəlir vahidinə, torpaq sahəsi vahidinə, mal ölçüsünə və s.) düşən 
vergi 
məbləüini  əks  etdirir.  Vergi  dərəcələri  sərt  (gəlirlərin  məbləüindən  asılı 
Верэи
 - 
дювлятин
 
вя
 
йа
 
йерли
 
юзцнцидаря
 
орг анларынын
 
фяалиййятинин
 
малиййя
 
тяминаты
 
мяг сяди
 
иля
 
верэи
 
юдяйиъиляринин
 
мцлкиййятиндя
 
олан
 
пул
 
вясаитляринин
 
юзэянинкиляшдирилмяси
 
шяклиндя
 
дювлят
 
бцдъясиня
 
вя
 
йерли
 
бцдъяляря
, h
абеля,
 
мяг сядли
 
дювлят
 
фондларына
 
кючцрцлян
 
мяъбури
, 
фярди
, 
явязсиз
 
юдянишдир
. 
 

---