Fesil-10. indd
Yüklə 1,76 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- “müqayisəli üstünlüyə”
- “istehsal imkanları həddini”
- “istehlak im- kanları həddi”
295 niyalar olan bu ölkələrin əhalisi qısa zaman müddətində özlərinin nəinki yaşam tərzlərini, həm də keyfiyyətlərini dəyişdirə bildilər. Ölkələrin və insanların məhsulların və xidmətlərin istehsalında bir-birindən asılılığı nə üçün seçdiklərini və bu seçimin onların həyatını necə daha yaxşı etdiyini sübut etmək üçün müasir liberal iqtisadçılar adətən buna bənzər mi- sal gətirirlər. (Bu misal Qərbdə müxtəlif universitetlərdə iqtisadiyyat fənninin tədrisində geniş istifadə edilən və Mankivin müəllifliyi ilə “Ekonomiks” kita- bından götürülmüşdür ). Təsəvvür edin ki, dünyada iki məhsul istehsal edən iki insan və ya ölkə vardır. Bu məhsullardan biri ət, digəri kartofdur. Kartof sahəsi və heyvandarlıq ferması olan iki ayrı-ayrı insan həm kartof, həm də ət yemək istəyirlər. Ticarət hər iki tərəfə o zaman mənfəətli olardı ki, ferma sahibi yalnız ət, kartof sahəsinin sahibi yalnız kartof istehsal etsin. Əlbəttə onlar bir-biri ilə heç bir əlaqəyə girmədən yaşaya bilərlər. Ancaq bir müddətdən sonra ferma sahibi əti, kartof sahəsinin sahibi kartofu müxtəlif formalarda bişirib yedikdən sonra belə qərara gəlirlər ki, öz qida rasionlarını dəyişmək lazımdır. Bundan sonra onlar ticarət mübadiləsinə girmək əvəzinə hər biri ayrılıqda onlara lazım olan məhsulları daha böyük xərclə istehsal etməyə çalışır. Ferma sahibi kartof becərir, kartofçu isə özünün ehtiyacını ödəmək üçün mal-qara saxlamağa çalışır. Ferma sahibi kartof becərmək üçün ixtisaslaşmayıb, onun infrastrukturu, təbii şəraiti və təcrübəsi kartof sahibininkindən, kartof sahəsinin sahibi isə mal-qara saxla- maq üçün ixtisaslaşmayıb, onun infrastrukturu, təbii şəraiti və təcrübəsi ferma sahibinkindən daha zəifdir. Belə olduğu şəraitdə ferma sahibi və kartof becərənin öz ənənəvi ixtisaslaşdığı sahələr üzrə işlərini davam etdirməyi və bir-biriləri ilə ticarət mübadiləsinə girməyi daha məqsədə uyğun olardı. Ticarətin üstünlükləri o zaman daha açıq aşkar olur ki, tərəflərdən hər biri müəyyən məhsulun istehsalında tam üstünlüyə malikdir. Başqa sözlə üstünlüyə sahib olan tərəf həmin məhsulun istehsalını daha ucuz və daha az vaxta həyata keçirir. Əgər tərəflərdən biri bütün məhsulların istehsalında üstünlüyə malikdirsə ticarətin üstünlüyünü görmək bir qədər çətindir. Ona görə də, ticarətin üstünlüklərini görmək üçün məsələlərə daha diqqətlə fikir vermək və analiz etmək ehtiyacı meydana çıxır. Bizim misalda gəlin belə ehtimal edək ki, ferma sahibi həm mal-qara saxlanılmasında, həm də kartof becərilməsində “müqayisəli üstünlüyə” (orijinal termin: “comparative advantage”) malikdir. Başqa sözlə ferma sahibi həm əti, həm də kartofu daha qısa müddətə və az xərclə istehsal edir. Tutaq ki, ferma və kartof sahəsinin sahibləri gündə 8 saat işləməklə vaxtları- nı ya ayrıca kartof və ət istehsal etməyə, ya da hər ikisini etməyə sərf edə bilərlər. Aşağıdakı cədvəl hər birinə 1 kiloqram ət və kartof istehsal etmək üçün nə qədər vaxt tələb edildiyini göstərir.
296 Kartof becərən orta hesabla 1 kq kartof becərmək üçün 15 dəqiqə vaxt, 1 kq ət istehsal etmək üçün isə 60 dəqiqə vaxt sərf edir. Ferma sahibi isə gördüyü- müz kimi hər iki məhsulun istehsalına daha az vaxt sərf edir. O, 1 kq kartofun istehsalına 10 dəqiqə, 1 kq ətin istehsalına isə 20 dəqiqə vaxt sərf edir. Cədvəlin ikinci hissəsində 8 saatlıq iş günü ərzində müvafiq olaraq kartofçunun və ferma sahibinin nə qədər kartof və ət istehsal edə biləcəklərini göstərir. Qrafik 1-də kartofçunun nə qədər kartof və ət istehsal edə biləcəyi öz əksini tapıb. Əgər kartofçu özünün 8 saatlıq iş gününün hamısını kartof istehsalına həsr edərsə, o, 32 kq kartof istehsal edər. Bu halda o, heç bir ət istehsal edə bilməz. Əgər kartofçu özünün 8 saatlıq iş saatının hamısını ət istehsalına sərf etsə, bu zaman o, 8 kq ət istehsal edəcək, ancaq o tamamilə kartofsuz qalacaq. Əgər o vaxtını yarı bölsə, yəni, kartof becərməyə və ət istehsalına 4 saat vaxt ayırsa, kartofçu 16 kq kartof və 4 kq ət istehsal etmiş olacaq. Bu qrafik göstərdiyimiz 3 variantı və bütün digər mümkün variantları özündə əks etdirir. Bu qrafik kartof- çunun “istehsal imkanları həddini” (orijinal termin: “production possibilities frontier”) göstərir. Qrafik 2 ət istehsalı ilə məşğul olan ferma sahibinin “istehsal imkanları həddini” özündə əks etdirir. Əgər ferma sahibi özünün 8 saatlıq iş gününün ha- mısını kartof istehsalına sərf etsə, bu zaman o, 48 kq kartof istehsal etmiş olar və tamamilə ətsiz qalar. Əgər o, həmin 8 saatlıq iş vaxtının tamamını ət istehsalına
Ət
Kartof Ət
Kartof Kartof sahəsinin sahibi 60 dəq/kq 15 dəq/kq 8 kq
32 kq Ferma sahibi 20 dəq/kq 10 dəq/kq 24 kq
48 kq 297 sərf etsə, bu zaman o, 24 kiloqram ət istehsal etmiş olar. Əgər ferma sahibi öz vaxtını tam olaraq yarı bölsə, 4 saat ərzində 24 kq kartof və 12 kq ət istehsal etmiş olar. Əgər tərəflər ticarət etməyin əvəzində özlərini öz imkanları ilə təmin etmək qərarına gəlsələr, göstərdiyimiz “istehsal imkanları həddi” həmçinin “istehlak im-
Qeyd etmək lazımdır ki, bu qrafik yalnız kartofçunun və ferma sahibinin istehsal imkanlarının və seçimlərinin həddlərini göstərir, lakin bu qrafik realda onların hansı seçim edəcəklərini göstərmir. Bu seçimi müəyyən etmək üçün biz onların zövqlərini və tələbatlarını bilməliyik. Ona görə tutaq ki, onların seçimi Qrafik 1 və 2-dəki A və B nöqtələri ilə üst üstə düşür. Kartofçu 4 saat ərzində 16 kq kartof və 4 kq ət, ferma sahibi isə 4 saat ərzində 24 kq kartof və 12 kq ət istehsal edərək istehlak edir. Bu hal bir müddət davam etdikdən sonra ferma sahibi kartofçu ilə əlaqəyə girərək ona belə bir təklif irəli sürür. “Mənim hesablamalarıma görə əgər sən özünün 8 saatlıq iş gününün hamısını kartof istehsalına həsr etsən 32 kq kartof istehsal etmiş olarsan. Əgər sən mənə istehsal etdiyin kartofun 15 kq-nı versən mən sənə əvəzində hər gün 5 kq ət verərəm. Əgər sən mənim planıma əməl etsən, sənin ətin də, kartofun da daha çox olar. Sənin hər gün 17 kq kartofun və 5 kq ətin olar.” (müqayisə üçün A nöqtəsində 16 kq kartof, 4 kq ət). Kartofçu bu ticarətin ferma sahibinə necə xeyir verdiyini soruşduqda o bildirir ki, onlar razılığa gəldiyi təqdirdə ferma sahibi gündəlik 8 saatlıq iş vaxtının 6 saatını mal- qara saxlamağa 2 saatını isə kartof becərilməsinə sərf edəcək. Bu zaman o, 18 kq ət and 12 kq kartof istehsal edə bilər. Ferma sahibi özünün 5 kq ətini 15 kq kartofun əvəzində dəyişdikdə, onun 13 kq əti və 27 kq kartofu olacaqdır. Yuxarıdakı qrafiklərdə siz kartofçu ilə ferma sahibi arasında ticarətdən sonra onların istehsal imkanları həddindən daha çox istehlak etmək imkanlarının necə meydana çıxdığını görürsünüz. Ticarətdən sonra tərəflərin necə qazancda oldu- ğunu daha aydın görmək üçün aşağıdakı cədvələ baxmaq lazımdır. Yüklə 1,76 Mb. Dostları ilə paylaş:
|