Fəlsəfə və Siyasi-Hüquqi Tədqiqatlar İnstitutu Azərbaycanda Atatürk Mərkəzi Yusif Rüstəmov TÜrk fiKİr tariXİ
Yüklə 3,02 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- «Devrim» sözü haqqında.
- Sol və devrim.
Bu söz ətrafındakı anlaşılmazlıq təməldən gəlir. İnqilablar üçün əsas məsələ xalqın istəkləri istiqamətində qanunlar qə bul etməkdən çox, «xalqın xeyrinə olanları xalqa rəğmən ona gətirməkdir» (Şevket Süreyya). Beləliklə, inqilab sözü Hançeridən sonra (1841) «revo- lution»un qarşılığı kimi işlədilmişdi. «Revolution»un xüsu siyyəti isə, bildiyimiz kimi, zorakılıqdır. Eyni yollarla «inqilab»a yeni bir xarakter vermək is təyənlərdən biri də Bədiüzzaman Səid Nursudur. Cümhu riyyət dövlətinin yaradılmasının hazırlıq dövründə Anka raya dəvət edilən Bədiüzzaman «görüləcək bütün işlərin məmləkətin şərtlərinə uyğun olmasını» və «bu böyük inqila bın təməl daşlarının sağlam olmasını» istədi. O, həmin sağlam təməlin yalnız islam olduğunu sübut etməyə çalışır və zorakılığa qarşı çıxırdı. Səfa Mürsəl «Bediüzzaman və Dövlət Fəlsəfəsi» kitabında yazırdı: «...Ustadın inqilabdan anladığı islami əsasların canlandırılmasıdır. Bu əsaslar tər biyə və irşadla vicdana yazıla bilər. Lakin inqilab edənlər islamiyyəti diriltmək deyil, «islamiyyətə rəğmən laik və av- ropasayağı» bir dövlət qurmaq istəyirdilər. İnqilabın ihtilal- çı məzmununu dəyişdirmək heç bir gözəl nitqin bacara bil mədiyi bir təşəbbüs idi. Xüsusən də Ədliyyə nazirliyinin gənc hüquqçularına «əlinizdəki inqilab oxunu irticanın (yəni islamın) qəlbinə sancın» dediyi dövrdə» (s. 133). Məlumdur ki, Səid Nursu Atatürkün dünyəvi, laik dövlət qurmasının əleyhinə idi. O, dinin dövlətdən ayrılma sını istəmirdi, kamalçıları dinsiz hesab edirdi. C.Meriç baş qa tədqiqatçılara münasibətdə öz tənqidi fikirlərini bildirsə də onun haqqında danışarkən, nədənsə tənqid etmir və daha doğrusu, ona hüsn-rəğbət bəslədiyi hiss olunur. C.Meriç, şair Necib Fazili ihtilal məvhumunun müda fiəçisi və ihtilal etməyə qalxan «son mücahid» hesab edir. Fazilin fikrincə, ihtilalın qaynağı insandakı müsbət və mənfi qütblərin çəkişməsidir. O, bu qütbləri ruh və nəfs adlandı rırdı. İhtilalın səhnəsi həm fərdin, həm də milyonları birləş dirən cəmiyyətin iç dünyası ola bilər. C.Meriç onun bu fik rini qəbul etmir.
dən belə nəticəyə gəlir ki, 1960-cı ilə qədər türk siyasi leksi- 86 konunda iki söz vardı: ihtilal və inqilab. İndi isə onlara yeni bir söz əlavə edilib: devrim. Solun bayraq etdiyi bu söz sağın istehza mövzusudur. «Milliyyət»in yayınladığı «Ensiklopedik sözlük»də (1971) deyilir: «İhtilal bir dövlətin mövcud siyasi quruluşu nu, ideoloji təməllərini, iqtidar rejimini dəyişdirmək üçün hüquq qaydalarına məhəl qoymadan ortaya çıxan zorakı hərəkatdır». Bu tərifə istehza edən C.Meriç deyir: «Allah... Allah! «Siyasi quruluş» ilə «iqtidar rejimi» ayrı-ayrı şeylər- dimi?» (s.135). T.D.K. «Sözlüyü»ndə (1974) deyilir: «İhtilal: bir döv lətin iqtisadi, sosial və siyasi quruluşunda birdən-birə or taya çıxan düzən dəyişikliyi... İnqilab: devrim, dəyişmə... Devrim: çox qısa bir zaman içində meydana gələn köklü və önəmli dəyişiklik», (s. 136). C.Meriç bu tərifi də yetərsiz hesab edir. Çünki burada çox əhəmiyyətli suallara cavab yoxdur: düzən dəyişikliyi birdən-birə necə ortay çıxır? Zorakılığa ehtiyac varmı? Sə bəb nədir? İnqilab zamanı «köklü və önəmli dəyişiklik» han sı sahələrdə baş verir? O dövrdə yeganə «Sosioloji sözlüyü»nün (H.Z.Ülken. M.E.B., 1969) bu problemə münasibəti göstərilir: «Devrim (revolution): cəmiyyətin təməlində meydana gələn elə bir dəyişiklikdir ki, yalnız idarə edən zümrənin iqtidarı itirməsi ilə bitmir, ictimai təbəqələr bütünlüklərini itirir və cəmiyyət yeni bir bütövləşmə qazanır», (s. 137). C.Meriç yenə də özünəməxsus inkarçılıq və istehza ilə bu tərifi də səhv hesab edir, hətta müəllifi qorxaqlıqda gü nahlandırır. «Yenə də eyni hekayə, cəmiyyətin təməlində dəyişiklik necə baş verir? Zorakılıq sözünü yazmağa cəsarət etməyən qəribə və izah olunması çətin qorxaqlıq. Məlum dairələrə yarınmaq üçün ihtilalı axtalayan belə qorxaqlıq elmi heysiyyat ilə necə uzlaşır? «Cəmiyyət yeni bir bütöv ləşmə qazanır?» ifadəsi də ayrı bir tapmaca. Sonrası daha parlaqdır: «Devrim bu səbəbə görə ihtilal (revoke) və qiy amdan (insurection) çox fərqlidir». C.Meriç ihtilalı «revoke» ilə eyniləşdirən bu lüğəti lağa qoyur, onu «orijinal əsər» adlandırır. 87
Biz bu fəslin əvvəlki hissələrində Türkiyənin ən məşhur filosofu və sosioloqu olan H.Z.Ülkənin fikirləri haqqında kifayət qədər danışdığımız üçün burada onun sözlərini bir daha təkrar etməyi məqsədəuyğun saymırıq. C.Meriç inqilab, ihtilal və devrim anlayışları haqqında belə qeyri-müəyyənliyi «düşüncəni iflic edən» hadisə hesab edir. Belə hal sosial elmlərlə məşğul olan ziyalıları çox na rahat edir. Məsələn, A.Taner Kışlalıya görə «ihtilal» və «devrim» sözlərini ayrı-ayrı mənalarda işlətmək lazımdır. «İhtilal iqtidarın sosial təməlinin sürətli dəyişməsini ifadə edir. Devrim isə sosio-iqtisadi düzənin dəyişməsidir. İhtilal qısa bir müddətdə gerçəkləşə biləcəyi halda, devrim bir pro ses daxilində reallaşır. Keçmiş Türkiyədəki ihtilal, inqilab və islahat sözlərini xatırlasaq, devrim sözünün günümüzdə bu üç sözün qarşılığı olaraq işlədilməsi çətinliklər yaradır. Devrim əslində inqilab sözünün qarşılığı, islahat isə «re form» deməkdir», (s. 137-138). C.Meriç bu müəllifin yalnız bir fikri ilə razılaşır: ihtilal və islahatı devrimlə eyniləşdirmək yanlışdır. Onun sonrakı fikirlərinə isə o yenə də tənqidlə yanaşır: «...Kışlalı «devrim əslində inqilab sözünün eynidir» deyir. İnqilabı bu mənada şərh edən ilk müəllif odur. Sosio-iqtisadi düzənin dəyişməsi inqilab deyil. Əlifba inqilabının, şapka inqilabının və s. so sio-iqtisadi düzənlə nə əlaqəsi ola bilər? Hörmətli Kışlalı Qərb dillərində sosio-iqtisadi düzənin dəyişməsi kimi adlan dırdığı prosesin bir kəlmə ilə ifadəsini bilirsə, bizə də öyrət sin. iqtidarın «sinfi» təməli dəyişəndə onun sosio-iqtisadi düzəni qala bilərmi?» (s. 138). «Devrim» haqqında C.Meriçin kitabında başqa müəl liflərin də fikirləri misal gətirilir. Məsələn, Toker Dərəli belə deyir: «Dilimizdə «devrimçi» sözü ümumiyyətlə aydınlaş mayıb. Mövcud düzəndə mötədil sayıla bilən bəzi reformla- rın aparılmısım müdafiə etmək «devrimçilik» olaraq müəyyənləşdirildiyi kimi, bu sözə çox vaxt radikal və ihtilal- çı bir hal da verilir. Biz bu sözü çox yümşaqdan tutmuş ən radikal tiplərinə qədər mövcud quruluşu tənqid edən və müəyyən bir ölçüdə dəyişdirmə məqsədini güdən fikir cərəy anlarının müdafiəsi anlamında işlədəcəyik. Başqa sözlə, bu araşdırmada «devrimçi» sözü ilə sadəcə ihtilalçılıq və ya ra 88 dikallıq baxımından dəyişən tərəfləri nəzərdə tuturuq», (s. 138). C.Meriç yenə də bu fikirlə bağlı öz narazılığım bildirə rək göstərir ki, «bu tərifdən çox təsbitdir (təsdiqdir). Mövc ud quruluşda bəzi islahatlar aparmağı nə sollar, nə də sağlar inkar edir, bu onların ortaq mövqeləridir. Heç bir mühafi zəkar mövcud quruluşu dəyişdirmədən, olduğu kimi saxla maq iddiasında deyil. Ona görə də solları və sağları eyni ad altında birləşdirməyə ehtiyac yoxdur. Belə olduğu halda «sürüşkən və dəyişkən bir sözə» belə geniş məna vermək, onu genişləndirmək doğru deyil», (s. 138-139). Sol və devrim. C.Meriç təsdiq edir ki, devrimi sol siyasi qüvvələr özlərinə bayraq etdilər. Devrim, xüsusən Xalq Par tiyası (B.Ecevit) və marksistlərin birlikdə yaratdıqları əsər dir. Çağdaş marksistlərə görə devrimin əsas məqsədi haki miyyət məsələsidir (Lenin). Devrim, mövcud istehsal müna sibətlərinin və mülkiyyət formasının ləğv edilib yeniləri ilə əvəz edilməsidir. Yeganə inqilabçı - fəhlə sinfi öz müttəfiq lərinin dəstəyi ilə hakimiyyətə gəlir. C.Meriç göstərir ki, demokratik sol qüvvələr arasında fikir birliyi yoxdur. Məsələn, Ecevitə görə Atatürk devrimçi- liyi iki baxımdan şərh edilməlidir: a) konkret baxımdan (başqa sözlə, öz sağlığında Atatürkün gerçəkləşdirdiyi dev rimlər baxımından). Bunların önündə qurtuluş devrimi gəlir. Bu devrim Türkiyəni sosial və iqtisadi müstəqilliyə qovuş durmuşdu. Sonra digər devrimlər gəlir: dövlət strukturun dakı devrimlər, qanunvericilik sahəsindəki devrimlər, laiklik devrimi, yazı devrimi, qadın haqları sahəsindəki devrimlər, geyimlə əlaqədar devrimlər və b.; b) abstrakt baxımdan. Atatürk «sürəkli devrimlər» istəyən öndər idi. Onun «məcburi hesab etdiyi sürəkli devrimləri» də nəzərə almaq lazımdır. Ecevitin dediyinə görə «Atatürk devrimçiliyinə əsl dirəniş» Atatürkün konkret devrimlər ilə başladığı nöqtədən bir addım irəliyə getməsini istəməyənlərdən gəlir». «Kon kret devrimçiliyi yaşamaq üçün də sürəkli devrimçilik» la zımdır. Məsələn, ölkənin Şərqində geyim devrimi gerçək ləşmədi. Bunun üçün sosio-iqtisadi təməlin dəyişməsi, yəni bir torpaq islahatının keçirilməsi şərtdir, (s. 139-140). 89
Yüklə 3,02 Mb. Dostları ilə paylaş:
|