Felsefe ve d n b L mler anab L m dali

 

31 

duygusu sonradan kötülüğe ve eşitsizliğe dönüşebilmekte, ancak insanın tabiatında var 

olan  ışık  ona  yeniden  yol  gösterebilmektedir.  Bu  görüşler  Hıristiyanlığın  doğuştan 

günahkar  insan  anlayışına  ve  dolayısıyla  Hz.  sa’nın  kurtarıcılığı  inancına  aykırıdır; 

ayrıca  kilisenin  yol  gösterici  rolünün  ve  ruhani  otoritesinin  yerine  akli  aydınlanmayı 

koymaktadır.  Bu  iki  büyük  Fransız  deist’inin  aksine,  aynı  felsefi  iklimi  paylaşan 

D’Alembert,  Diderot,  Baron  d’Holbach,  La  Mettrie,  Candillac  ve  Condorcet  gibi 

filozoflar  ya  açıkça  ateist  olan  yahut  da  ateizme  sevkeden  fikirler  ileri  sürmüşlerdir. 

Fransa’daki  bu  cüretkarlığın  temelinde  eski  rejimin  bütün  değerlerine  kökten  saldırı 

psikolojisi yatmaktadır

80

. 

Rousseau  ve  Voltaire,  bunlar  deizm  anlayışı  içerisinde  yer  alan  Fransız  filozoflardır. 

Özellikle Voltaire, “Tanrı düşüncesinden başka her şey saçmadır,  sa adlı bir Yahudiye 

ne  lüzum  var?”  “Tanrı  olmasaydı  biz  o'nu  icat  etmek  zorunda  kalacaktık,  ama  bütün 

tabiat  O'nun  varolduğunu  bize  haykırmaktadır.”  demiştir.  Rousseau’ya  göre  de  din, 

yüksek  bir  varlığın  bizlere  verdiği  yüksek  bir  duygudan  ibarettir,  yeter  ki,  tapınma 

biçimleri, kuralları din adamları gibi gereksiz araçlar onu bozmasın! Rousseau’ya göre 

her vatandaşa görevini sevdirecek akla uygun bir evrensel (uygarlık) dini kâfidir

81

. 

 

3.3.3. Alman Deistler 

Newton fiziğinin Almanya’da oluşturduğu deist etki ise Kant’ın felsefesinde kendisini 

göstermiştir.  David  Hume’un  Şüpheci  görüşlerinden  hayli  etkilenen  Kant,  Tanrı’nın 

varlığının  teorik  akılla  ispatlanamayacağını  savunurken  aslında  deizmin  temellerini 

Hume’dan sonra bir defa daha sarsmıştır; ancak ödev, özgürlük, ölümsüzlük, Tanrı ve 

ahlak  gibi  manevi  konulara  pratik  akıl  kavramıyla  yaklaşan  Kant,  yine  yalnızca  aklın 

sınırları içindeki tabiî bir din anlayışına ulaşmıştır. Onu hem  bir Hıristiyan hem de bir 

deist  kılan  şey,  bir  yandan  dini  inançların  teorik  akılla  temellendirilemeyeceğini  iddia 

ederken  akıl  ve  inancın  sahalarını  ayırması,  öte  yandan  yer  yer  özgür  irade  ve  vicdan 

kavramıyla özdeşleşen pratik aklı, dini ve ahlâki tecrübeye temel yapmış olmasıdır

82

. 

                                                 

80

 Erdem, “Deism”, s. 110 

81

 Küçük, a.g.e., s.402. 

82

 Erdem, “Deizm”, s. 110. 

---

 

32 

Kant’ın  yanında  diğer  ünlü  bir  deist  olarak,  akıl  dini  ile  vahyi  uzlaştırmaya  çalışan 

Lessing’i sayabiliriz

83

.  

 

3.3.4. Amerikan Deistler 

18.  yüzyıl  sonuna  değin  deizm,  ngiliz,  Fransız  ve  Alman  aydınları  arasında  egemen 

dinsel  görüş  durumuna  gelmiş,  sonraları  üst  sınıftan  Amerikalıların  da  dinsel 

görüşlerinin biçimlenmesinde önemli rol oynamıştır. ABD başkanlarının ilk üçü deizmi 

benimsemişti

84

.  Amerika’daki  deist  düşünürlerin  başında  Benjamin  Franklin(1706-

1790), Thomas Jefferson (1743-1826), George Washington (1732-1799)    ve    belki de   

en    başında   Thomas    Paine (1737-1809) gelmektedir

85

. 

Paine,  Akıl  Çağı  (The  Age  of  Reason)  adlı  eserinin  ilk  bölümünde  açık  bir  şekilde 

Hıristiyanlığa,  özelliklede  kurtuluş  akidesi  ve  vahiy  anlayışına  hücum  ediyor,  Kitab-ı 

Mukaddes’teki  vahy,  mucize,  ahlak,  enkarnasyon  ve  evren  hakkındaki  bilgileri  açıkça 

eleştirerek reddediyor ve özellikle astronomi ilminin ortaya koyduğu evren telakkisiyle 

uyuşmazlığını  göstererek  diğer  deistler  gibi  bilime  verdiği  önemi  gösteriyordu.  kinci 

bölümde  ise,  kendi  din  anlayışını  ortaya  koyuyordu.  Böylece  o,  birinci  bölümde 

yıkmaya  çalıştığı vahye  dayalı  Hıristiyanlık  yerine ikinci  bölümde aklı  esas alan  deist 

sistemini kurmaya çalışıyordu

86

. Kısaca o, Paul Blanshard’a göre Amerika tarihinde en 

ünlü özgür düşünür olup dinleri eleştirmiş, fakat yine de hem Tanrı hem de ölümsüzlüğe 

inanmıştır

87

. 

Son  olarak  şunu  belirtelim  ki  Paine’nin  etkisi  halen  devam  etmektedir.  Nitekim  daha 

sonra  modern  dönemde  deizmin  devamını  ararken  işaret  edeceğimiz  üzere,  özellikle 

Amerika’da faaliyet gösteren “Dünya Deistler Birliği” (World Union of Deists)’nin web 

sitesinde bu birliğe üye olmak isteyenlerden önce Paine’ın bu eserindeki öğretileri kabul 

etmelerini şart koşmaktadırlar

88

. 

 

                                                 

83

 Gökberk, a.g.e., s367. 

84

 AnaBritanica, c.12, s.300; Bury, a.g.e., s.152 

85

 Ayvaz, a.g.e., s. 58. 

86

 Ayvaz, a.g.e., s. 59. 

87

 Aynı yer. 

88

 Bkz. http://www.deism.com/ 

---

 

33 

 3.4. Modern Dönem 

Gerçekte, deizm günümüzde tamamen ölmüş, yok olmuş değildir. Onun boyut değiştirip 

Hümanizm,  Sekülerizm  ve  modern  teolojilerin  derinliklerinde,  hür  düşünce  ve  diğer 

fikirlere  tölerans  gösterme  yaklaşımı  şeklinde  varlığını  sürdürdüğü  söylenebilir.  Fakat 

onun, geçmişteki saf ve cüretli şekliyle varlığını sürdürdüğü de söylenemez. Deizmin, 

David  Hume’un  şüpheciliği  sayesinde  modern  zamanlara  “din  felsefesi”  disiplinini 

kazandırmış olmasına karşılık günümüzde din hakkındaki felsefi tartışmalar daha ziyade 

teizm-ateizm kutuplaşması şeklinde cereyan etmektedir. Ancak bu tartışmaların belli bir 

dini  teolojiyi  esas  almadan  akla  ve  hür  düşünceye  dayalı,  dolayısıyla  dini-hiyerarşik 

imtiyazlara  sahip  otoritelerden  bağımsız  tarzda  yürütülüyor  olması  deizmin  mirasıdır, 

diyebiliriz

89

. 

Aşağıda ele alacağımız birtakım zayıflıklarından dolayı, bugün, dini ve felsefi bakımdan 

deizmi savunan düşünürlerin olduğu pek söylenemez. Buna rağmen, özellikle dünyanın 

ve  bilimin  otonomluğunda  ısrar  eden,  dinin  akli  veçhesine  ağırlık  veren,  dini  sadece 

ahlâktan ibaretmiş gibi görmek isteyen bazı insanların dünya görüşlerinde deizmin bazı 

çizgilerine rastlamak mümkündür

90

. 

Yine  denebilir  ki,  entelektüel  düzeyde  din  ve  bilimin  uzlaştığını  göstermek  isteyen 

yaklaşımlar büyük ölçüde Tanrı’nın evrene mükemmel değişmez yasalar koyduğunu ve 

bunları incelemenin hem bilimi geliştirirken hem de Tanrı’nın o müthiş ince hesabı ve 

yaratmasının  görülmesini  sağlayacak  ve  böyle  ortak  bir  yorumda  uzlaşılacağını  iddia 

ederler.  Nitekim  Tanrı  doğa  kanunları  şeklinde  faaliyet  gösterir  ilkesini  benimserler. 

Yine onlar  evrenin, matematik açıdan  mükemmel  doğa  kanunlarına  göre  işlediğine ve 

onun akıllı bir  lah tarafından yaratıldığı, fakat mevcut işleyişine ne vahiy ne de mucize 

yoluyla  müdahale  edilmediğine  ve  doğru  dinin  de  ancak  empirik  doğa  araştırması  ve 

rasyonel akılla bulunabilen böyle bir doğal din olduğuna inanıyorlardı

91

. 

Son olarak “Dünya Deistler Birliği”nin çalışmalarına bakarsak, 1996’dan beri faal olan 

web  sitesinden  anlaşıldığı  kadarıyla,  genelde  Thomas  Paine’nin  öğretileri  ve  Thomas 

Jefferson’un akılcılığı etrafında toplanan, Newton ve benzeri bilim adamlarına derin bir 

saygı besleyen, böylece bilime vurgu yapan ve önemli temsilcilerini hatırlatarak çeşitli 

                                                 

89

 Erdem, “Deizm”, s.110. 

90

 Aydın, a.g.e., s.177. 

91

 Ayvaz, a.g.e., s. 60. 

---