Əzizxan Tanrıverdi
Yüklə 1,6 Mb. Pdf görüntüsü
|
Тцрк мяншяли Азярбайъан шяхс адларынын тарихи-лингвистик тядгиги 195 Azərbaycan antroponimikasında etnonimlər əsasında dü- zələn qadın adları müşahidə olunmur. Buna səbəb türk mənşəli etnonimlərin kişi adları əsasında yaranması və kişi adlarının da əksəriyyətinin igidlik çalarlı olmasıdır. Bu da gözəllik çalarlı türk mənşəli qadın adlarının motivləşmə xüsusiyyətlərinə uy- ğun gəlmir. Digər tərəfdən, türk tayfa başçılarının qadın deyil, məhz kişi olması ilə bağlıdır. Əlavə edək ki, müasir advermə ənənəsində bu qayda, demək olar ki, gözlənilir. Fitonimlər gözəllik motivli olduğundan daha çox qadın adlarında müşahidə edilir. Bu təkcə türk mənşəli fitonimlər əsa- sında düzələn qadın adlarını deyil, həm də fitonimlər əsasında yaranan alınma apelyativli qadın adlarını əhatə edir. Tərəflərindən biri türk mənşəli olan hibrid antroponimlər türk təfəkkürü ilə yaradılmışdır. Elə buna görə də türk mənşəli kişi və qadın adlarında olduğu kimi, hibrid antroponimlər də igidlik, qüdrətlilik, böyüklük, dini-mifoloji və gözəllik məz- munludur. Belə antroponimlər türk xalqları antroponimikasında xüsusi yer tutur. Mənfi emosiyalı qadın adlarının yaranması əski inamla, konkret desək, ―qız uşağı dalbadal doğulan ailələrdə axırıncı qı- za Qızqayıt, Oğlangərək və s. adlar verilərsə, bir daha qız uşağı deyil, oğlan doğular‖ inamı ilə bağlıdır. Türk estetikasının zən- ginliyindəndir ki, bəzən belə şəraitdə də mənfi emosiya müsbət motivli adla ifadə olunmuşdur (məsələn, Gülbəsti, Gülyetər, Bəslər və s.). Statistik hesablamalar göstərir ki, nisbətən mənfi emosiyalı qadın adları azalmaq üzrədir. Ata adları və familiyalar, əsasən, əsl şəxs adları əsasında formalaşdığı üçün onların leksik-semantik qrupları da əsl şəxs adlarının (əsasən, kişi adlarının) leksik-semantik qrupları ki- midir. İctimai-siyasi həyatla bağlı olan titullar (türk mənşəlilər nəzərdə tutulur) tam arxaikləşsə də, onların bir qismi onomastik vahidlərdə, xüsusən antroponim və toponimlərdə mühafizə Язизхан Танрыверди 196 olunmaqdadır, həmçinin müəyyən qrup türk mənşəli titullar titul kimi arxaikləşsə də, müasir ədəbi dilimizdə hörmət məna- sında (bəy, xanım), bəzilərinin isə apelyativi eynilə işlənmək- dədir (onbaşı – ―on‖ və ―baş‖, yüzbaşı – ―yüz‖ və ―baş‖ və s.). Titulların əsl şəxs adı kimi istifadə olunmasında daha şöhrət- lilik, daha qüdrətlilik funksiyası əsas götürülmüşdür. Təsadüfi deyildir ki, ―bəy‖, ―yabqu‖, ―tegin‖, ―xan‖, ―çur‖, ―şad‖, ―bə- yim‖ və s. titullar əsl şəxs adı yaradıcılığına cəlb edilsə də, ―onbaşı‖, ―çavuş‖, ―qaravaş‖ (qarabaş) və s. titullardan əsl şəxs adı kimi istifadə olunmamışdır. Bu həmin tip titullarda daha şöhrətlilik, daha qüdrətlilik funksiyasının olmaması və ya zəif olması ilə bağlıdır. Azərbaycan antroponimikasında toponimlər əsasında düzələn təxəllüslər üstünlük təşkil edir ki, bu da, bir tərəfdən, torpağa, vətənə məhəbbət hissi ilə bağlıdırsa, digər tərəfdən, Azərbaycan toponimik vahidlərinin əksəriyyətinin türk mənşəli olması ilə əlaqədardır. Türk mənşəli təxəllüslərdə daha çox müsbət motivli apelyativlərdən istifadə olunma müşahidə edilir, mənfi emosiyalı apelyativlərdən isə nadir hallarda təxəllüs kimi istifadə olunmuşdur. Şəxsin ləqəbi ilə onun keyfiyyəti, əlaməti arasında müəy- yən yaxınlıq olduğu üçün əksər hallarda məfhumla sözün, kon- kret desək, ləqəbin sərhədi bərabərləşir. Azərbaycan antroponimikasında ləqəb kimi müşahidə olunan vahidlər qırğız antroponimləri sistemində əsl şəxs adı funksiyasındadır. Türk mənşəli ləqəb və ayamaların böyük bir qrupunun apelyativi arxaizm, arxaizm səciyyəli dialektizm və dialektizm- lərdir. Antroponim yaradıcılığında sadə, düzəltmə, qrammatik şəkilçili, mürəkkəb quruluşlu və cümlə tipli vahidlərdən, yaxud digər onomastik vahidlərdən, əsasən, hazır şəkildə istifadə Тцрк мяншяли Азярбайъан шяхс адларынын тарихи-лингвистик тядгиги 197 olunmuşdur. Sadə quruluşlu antroponimik vahidlərdə isim və sifətlər üstünlük təşkil edir, Düzəltmə quruluşlu antroponimlərdə leksik və qramma- tik-leksik şəkilçilər müşahidə edilir. Qrammatik şəkilçilərə isə söz-cümlə quruluşlu antroponimik vahidlərdə təsadüf olunur. Bu tip antroponimik vahidlərdəki qrammatik şəkilçilər, əsasən, predikatla birlikdə daşlaşmış vəziyyətdədir. Antroponimlərdə müşahidə olunan bir qrup leksik şəkilçilər tarixi-etimoloji təhlil aparmadan qavranmır (məsələn, Annax, Duxa (Dukak), Səgrək və s.). Mürəkkəb quruluşlu antroponimlər tabesizlik və tabelilik əlaqələri əsasında formalaşmışdır. Burada birinci və ikinci növ təyini söz birləşmələri, eləcə də təyini söz birləşmələrinə daxil olmayan ismi birləşmələrin inkişafı əsasında formalaşan antroponimlər üstünlük təşkil edir. İkinci növ təyini söz birləş- mələri əsasında formalaşan elə mürəkkəb quruluşlu antropo- nimlər vardır ki, onların ikinci növ təyini söz birləşmələri əsa- sında yaranması birbaşa qavranmır (Eldost, Elxan, Elşad və s.). Təyini söz birləşmələrinə daxil olmayan ismi birləşmələrin in- kişafı əsasında formalaşan elə mürəkkəb quruluşlu antroponim- lər də vardır ki, onların hansı birləşmə əsasında yarandığı yal- nız müqayisə üsulu ilə müəyyənləşir (məsələn, Toğanyürək – Toğanyürəkli – Atağuzlu; Özdəmir – Özüxan və s.). Mürəkkəb quruluşlu antroponimlərin bir hissəsi nəqli və əmr cümlələri əsasında formalaşmışdır. Belə mürəkkəb quruluşlu antroponi- mik vahidlər türk xalqları antroponimikası üçün də xarakte- rikdir. Türk mənşəli Azərbaycan antroponimləri ümumilikdə götürdükdə türk tarixi, mifologiyası, etnoqrafiyası, psixologiya- sı və estetikasını əks etdirir, bu keyfiyyətlə də əsrlərdən-əsrlərə ötürülür, yaddaşlardan-yaddaşlara köçürülür. Yüklə 1,6 Mb. Dostları ilə paylaş:
|