Əzizxan Tanrıverdi
Yüklə 1,6 Mb. Pdf görüntüsü
|
Тцрк мяншяли Азярбайъан шяхс адларынын тарихи-лингвистик тядгиги 67 Güzəməli. Q.Zakirin əsərlərindən götürdüyümüz ―Güzə- məli‖ (Güzəməli Şeytan) (42-216) antroponimi müasir antropo- nimikamızda müşahidə edilmir. Türk xalqlarından yalnız qırğız antroponimləri sistemində ―Ҝүзембаy‖ şəklində işlənir (104-6). ―Güzəməli‖ antroponimi iki hissədən ibarətdir: ―Güzəm‖ Azərbaycan (türk) mənşəli, Əli ərəb mənşəli antroponimlərdir. ―Güz‖ sözü ―Kitab‖da (―güz almasına bəŋzər al yanaq- lım‖) (103-35) və M.Kaşğarinin lüğətində payız mənasında verilmişdir (70-327). ―Güz‖ sözü müasir ədəbi dilimizdə işlən- mir. Lakin dialektlərimizdə ―güz‖ sözü həm payız (17-224), həm də payız otlağı (16-271), bununla bərabər, ―güzəm‖ – pa- yızda qırxılan yun (15-186) mənalarında işlənməkdədir. Ə.Dəmirçizadə ―güz‖ sözündən bəhs edərkən yazır: ―Güz‖ – payız, ―güzdək‖ – payızlıq taxıl, ―güzəm‖ – payızda qırxılmış yun sözlərində öz izini saxlamaqdadır‖ (69-124). Yazda doğulana Bahar, Novruz bayramında doğulana Novruz, orucluqda doğulana Oruc, qurbanlıqda doğulana Qur- ban, yaxud məhərrəmlikdə doğulana Məhərrəm adının verilmə- sinin xalqımızın adət-ənənəsi və məişəti ilə bağlı olduğunu əsas götürsək və müasir antroponimikamızda ―Payız‖ antroponi- minin, az da olsa, işlənməsini nəzərə alsaq, ―Güzəm‖ adının payızda – qoyun qırxılan zaman doğulan uşağa verildiyini söyləmək olar. ―Güzəməli‖ hibrid antroponimdir. ―Güzəm‖ sözünün so- nundakı ―Əli‖ antroponimi dini səciyyə daşıyır, antroponimi- kamıza ərəb dilindən islam dini vasitəsilə birbaşa ad kimi daxil olan antroponimlər sırasına daxildir. Dinlə bağlı olan ərəb mən- şəli antroponimlərin türk mənşəli antroponimlərin əvvəlində və ya sonunda işlənməsi etnoqrafiyamız üçün xarakterik haldır. Musa Adilovun dediyi kimi, kimin adı çoxsa, o daha zəngin, nüfuzlu sayılırdı (9-9). Səgrək. ―Kitabi-Dədə Qorqud‖dakı antroponimlər siste- minə daxil olan arxaik adlardandır. Bu antroponimin əsasını Язизхан Танрыверди 68 təşkil edən ―səgmək‖, ―səgirmək‖, ―səgirtmək‖ vahidləri ―Ki- tab‖da ümumi söz kimi də işlənmişdir. Məsələn, Güni gəldi, ağ meydanda səgirdərin, səniŋ içün (103-70). ―Səgirmək‖ vahidi ―Kitab‖ın dilində, həm də müasir dilimizdə eyni mənanı – səkən, səyirdən, sıçrayan mənalarını ifadə edir. Lakin müasir ədəbi dilimizdə ―səgirmək‖ kimi deyil, ―səyirmək‖ fonetik variantında işlənir (13-441). Həmin sözün əsası ―sək‖ felidir. Ə.Dəmirçizadə ―Kitabi-Dədə Qorqud‖ dastanındakı birhecalı fellərdən bəhs edərkən ―sək‖ felini də həmin sistemə aid etmişdir (69-132). Türkologiyada sübut olunmuşdur ki, k―g―y səs keçidi türk dilləri üçün xarakterik hadisədir və bu qanuna yalnız türk mənşəli vahidlər tabe olur (120-28-29). Buradan bir daha aydın olur ki, ―sək‖, ―səg‖, ―səy‖ (səyirmək) vahidi türk mənşəlidir. ―Səgrək‖ antroponiminin sonundakı -ək hissəciyi feldən sifət düzəldən şəkilçidir. ―Səgirmək‖ felindən ―səgrək‖ sifəti yaranmışdır. Bu xüsusiyyət dilimizin qədim, həm də müasir dövründə müşahidə edilir. Məsələn, yügürmək-yügrək (arxaik sözdür, cəld, sürətli, iti mənalarını ifadə edir) – Kəsər gündə sərçeşmə yügrək yaxşı (―Kitab‖) (103-96), ürkmək-ürkək, qaçmaq-qaçaq, qorxmaq-qorxaq və s. ―Səgrək‖ apelyativinin semantikasındakı səyirdən, sıçra- yan, çapan və s. kimi igidlik çalarlı mənalar onun antroponim kimi formalaşmasına səbəb olmuşdur ki, bu da türk mənşəli kişi adları üçün xarakterikdir. ―Kitabi-Dədə Qorqud‖ dastanında son hissəsi ―-rək‖, ―- nək‖ hissəciyi ilə bitən bir neçə antroponim müşahidə edilir: Beyrək, Əgrək, Yegnək. ―Səgrək‖ antroponimi də bu sistemə daxildir. Buradakı alliterasiya ―Kitabi-Dədə Qorqud‖ dasta- nında bir sistem təşkil edir. Digər tərəfdən, ―Kitabi-Dədə Qor- qud‖ dakı antroponimik vahidlərin poetikliyi qəhrəmanların dilində də müşahidə edilir. Məsələn, ―Səgrək ayıtdı: ―Mərə, qardaşımıŋ adı nədir? Ayıtdı: ―Əgrəkdir‖. Ayıtdı – emdi: Тцрк мяншяли Азярбайъан шяхс адларынын тарихи-лингвистик тядгиги 69 ―Əgrəkə Səgrək yaraşur, qardaşım sağmış, qayurmazam; qardaşsız Oğuzda turmazam. Qaraŋlu gözüm aydını qardaş!‖ deyü ağladı‖ (103-111). Lakin alliterasiya müşahidə olunan antroponimlərdəki eyni səs kompleksində (-rək, -nək) müxtəlif xüsusiyyətlər müşahidə edilir. Belə ki, Səgrək antroponimi üçün tətbiq etdiyimiz qayda ilə ―Əgrək‖ antroponiminin etimo- logiyası (əgirmək – əgrək, əyən, əyri hala salan) açılırsa, həm də bu, igidlik mənasını ifadə edən türk mənşəli kişi adları ilə bir xətdə birləşirsə, digər antroponimlər (Beyrək, Yegnək) bu qayda ilə izah oluna bilmir. Məsələn, yuxarıdakı sistemə daxil olan Beyrək antroponimini S.Əlizadə ―Bəryek-//Beryek ―Yegnək‖ antroponimini M.Ergin ―Yigenek‖, H.Araslı isə ―Yeynək‖ kimi oxumuşdur. Bizcə, ―Yegnək‖ antroponiminin ilk hissəsi yaxşı anlamlı arxaik ―yeg‖ vahididir, -nək hissəciyi isə sifətin çoxaltma dərəcəsinin şəkilçisi olan ―rak 2 şəkilçisinin fonetik variantı ola bilər. –rak şəkilçisi dilimizin qədim dövründə keyfiyyətin çoxluq dərəcəsini ifadəetmə ilə yanaşı, obyektə qarşı bir növ əzizləmə, incə münasibət də ifadə etmişdur (121-94). ―Yeg‖ sifətinin ―Kitabi-Dədə Qorqud‖ da -rək şəkilçisi ilə birlikdə işlənməsi də müşahidə edilir: Atamdan yegrək qayın ata. Anamdan yegrək qayın ana (103-112). Deməli, ―Yegnək‖ antroponimi yaxşı, gözəl anlamlı ―yeg‖ (-nək) vahidi əsasında yaranmışdır. Bu da antroponimi- kamızda sifətin çoxaltma dərəcəsi müşahidə edilən Ağca, Qara- ca kimi adlarla səsləşir. Tarxan. Müasir antroponimikamızda az təsadüf olunan ―Tarxan‖ antroponiminin işlənmə tarixi ilə bağlı maraqlı fikir- lər vardır. Tarixi mənbələrdə ilk dəfə VI əsrdə işləndiyi göstərilir (74-372). S.M.Şapşala görə, ―tarxan‖ VII əsrdə xəzərlərdə antroponim kimi işlənmişdir. Məsələn, Çorban – Yüklə 1,6 Mb. Dostları ilə paylaş:
|