Executive Summary of the research

31 

 

Azərbaycan qanunvericiliyinin çevikliyi qanunların və onların icra mexanizmlərinin məqsədəuyğun 

şəkildə  qəbul  edilməsindən  asılıdır.  Parlament  hər  hansı  qanunu  qəbul  etdikdən  sonra  müvafiq 

orqanlar  Prezidentin  göstərişi  ilə  həmin  qanun  üçün  icra  mexanizm(lər)i  tərtib  edirlər.  Adətən 

qanunların icra mexanizmlərinə dair sənədləri Nazirlər Kabineti (NK) tərtib və təsdiq edir. Həmin 

sənədlər olmadan qanunların icrasında çətinliklər yaradır.   

 

Salamanka bəyannaməsində ibtidai, orta və sonrakı  təhsil  pillələrində  əlilliyi  olan uşaqlar,  gənclər 

və  böyüklər  üçün  bərabər  imkanların  yaradılmasına  dair  müraciət  səslənməsinə  baxmayaraq, 

Azərbaycan  qanunvericiliyində  əlilliyi  olan  uşaqlar  xüsusi  məktəblərdə  və  evdə  təhsilə  cəlb 

olunurlar.  Xüsusi  təhsil  haqqında  qanunda  (may,  2001-ci  il)  xüsusi  məktəblər  əsasən  ƏU  üçün 

nəzərdə tutulan xidmət növü kimi qeyd edilir. Həmin qanunda həm də “əlil uşaq” ifadəsinin tərifi 

verilir: “Fiziki, psixoloji və əqli qüsurlara malik olan, xüsusi xidmətlər olmadan təhsil ala bilməyən 

şəxs”.  Həmin  qanunda  həm  də  əlillik  dərəcələrinin  təsnifatı  verilir:  a)  fiziki  qüsurlar  –  yoluxucu 

xəstəliklər,  bəzi  bədən  üzvlərinin  fəaliyyətinin  pozulması  nəticəsində  fiziki  inkişafda  baş  verən 

gecikmələr;  b)  psixoloji  ləngimə  –  psixoloji  inkişafın  qüsurları,  nitq  qüsurları,  sosial-emisonal 

qüsurlar, autizm; c) mürəkkəb zədələr – fiziki, psixoloji və əqli qüsurların toplusu; d) anadangəlmə 

kəmağıllıq – mərkəzi sinir sisteminin fəaliyyətinin pozulmasından irəli gələn idraki qüsurlar; e) ağır 

zədələr – dövlət təhsil standartları əsasında təhsil almağa imkan verməyən ağır fiziki, psixoloji və 

əqli qüsurların toplusu. Lakin Xüsusi təhsil haqqında qanunun bəzi hissələrində sağlamlıq imkanları 

məhdud  olan  uşaqlara  ümumtəhsil  və  ya  inkluziv  sinif  otaqlarında  təhsil  almaq  hüququ  verilir. 

Həmin  hissələrdə  inkluziv  məktəbin/sinif  otağının  tərifi  verilir:  “ƏU-ın  öz  tipik  həmyaşıdları  ilə 

birlikdə təhsil almaları üçün münasib mühit yaratmaq üçün nəzərdə tutulan ümumtəhsil məktəbi.” 

Qanunun  bu  abzasında  Salamanka  bəyanatının  ƏU-ın  ümumi  sinif  otaqlarında  yerləşdirilməsi  və 

təhsil alması haqqında bəzi tövsiyələri əks olunmuşdur. Lakin qanunda həmin sinif otaqlarına qəbul 

ediləcək uşaqların əlilliklərinin növlərinə dair məhdudiyyətlər təsbit edilmişdir.       

 

Sağlamlıq imkanları məhdud olan insanların tələbatını və diaqnozunu müəyyən etmək üçün Xüsusi 

təhsil  haqqında  qanunda  xüsusi  komissiya  yaratmaq  tələb  olunur.  Tibbi-pedaqoji-psixoloji 

komissiyanın  yaradılmasına  dair  74  nömrəli  qərara  (2002-ci  il)  uyğun  olaraq  yaradılan 

komissiyanın vəzifələri aşağıda sadalanmışdır: a) tibbi diaqnozu təsdiq və ya rədd etmək məqsədilə 

uşağı  erkən  yaşlarda  müayinə  etmək  və  qiymətləndirmək;  b)  uşağın  əlilliyinin  dərəcəsindən  asılı 

olaraq  məktəblərin  növünə  dair  tövsiyə  vermək;  c)  müvafiq  məktəblərin  imkanları  barədə 

valideynlərə məsləhətlər vermək;  d)  fərdi təhsil planı tərtib edilərkən tövsiyələr vermək;  e)  əlillik 

dərəcələri  və  fərqli  tələbatlara  malik  olan  uşaqlarla  işləmək  qaydaları  barədə  həkimlərlə, 

müəllimlərlə və sosial işçilərlə məsləhətləşmək

43

. Bütün bu xidmətlər ƏU-a pulsuz göstərilməlidir. 

Əgər ekspert komissiyası hər hansı əlil uşağın ümumi sinif otağında təhsil ala biləcəyini müəyyən 

edərsə, onda məktəb direktoru həmin uşağı məktəbə qəbul etməkdən imtina edə bilməz, yerli icra 

orqanı isə həmin uşağın məktəbdə yerləşdirilməsi, habelə tədris materialları və xüsusi xidmətlər ilə 

təmin edilməsi üçün cavabdeh olmalıdır.   

 

 

3.7.3. Məktəb amili 

                                                 

43

 

Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabineti (29 aprel 2002-ci il), Tibbi-pedaqoji-psixoloji komissiyanın yaradılması haqqında 

74 nömrəli qərar

 

 

---

32 

 

Salamanka  bəyannaməsində  inkluziv  məktəblərin  inkişafı,  məqsədəuyğun  və  güclü  strategiya, 

maliyyə yardımının və xüsusi xidmətlərin göstərilməsi rəğbətlə qarşılanır. Azərbaycanda müəllim, 

uşaq  və  valideynlərin  tələbatını  ödəmək  üçün  təhsil  sistemi  müasirləşdirilməlidir.  Şagirdlərin  zəif 

cəhətlərini  aşkar  etmək  və  çətinliklərin  öhdəsindən  gəlməkdə  onlara  kömək  etmək  üçün 

kurrikulumda  effektiv  metodlar  nəzərdə  tutulmamışdır.  Azərbaycanda  məktəblər  əlilliyi  olan 

uşaqların tələbatını ödəmək üçün lazım olan texniki təminat və avadanlığa malik deyildirlər. Nəticə 

etibarilə, ümumtəhsil  məktəbləri xüsusi təhsil xidmətlərinə (XTX) ehtiyacı olan uşaqların tələbatını 

ödəməyə hazır deyildirlər.  

 

Salamanka  bəyannaməsində  qeyd  edilir  ki,  məktəb  rəhbərliyi  təhsil  sistemini  inkluzivliyə  doğru 

aparmağın əsas vasitəçisidir. Məktəb direktorları təlim kurslarında iştirak edə və bu barədə lazımi 

bilik  və  bacarıqları  əldə  edə  bilərlər.  Təəssüf  ki,  Azərbaycanda  məktəb  direktorları  məktəbin 

fəaliyyəti  barədə  müstəqil  surətdə  qərar  qəbul  etmək  üçün  lazım  olan  texniki  təminata  və 

səlahiyyətə  malik  deyildirlər.  Hətta  ƏU-ı  qəbul  edən  məktəblər  belə  xüsusi  xidmətlərlə  və 

qurğularla  təmin  edilmir,  onların  bu  vəzifəni  yerinə  yetirə  bilməsi  üçün  lazım  olan  dəyişikliklər 

həyata keçirilmir. Halbuki, inteqrativ məktəb şəraitində tədris fəaliyyətinin təşkil edilməsi haqqında 

87  nömrəli  qərar

44

  məktəblərdə  inkluziv  təlimli  təhsil  şəraitinin  yaradılması  istiqamətində  atılan 

addımlardan  biridir.  Lakin  qeyd  olunan  Qərarda  ümumtəhsil  məktəblərdə  sağlamlıq  imkanları 

məhdud  olan  8-10  nəfər  uşağın  komplektləşdirildiyi  xüsusi  təhsilli  siniflərin  yaradılması  təsdiq 

olunur.  Qərarda  ümumi  məktəbə  qəbul  edilə  biləcək  uşaqların  əlilliklərinin  dərəcələrinə  bəzi 

məhdudiyyətlər qoyulur, habelə sinif otağında sağlamlıq imkanları məhdud olan və tipik uşaqların 

nisbəti 20/80 həddində təyin edilir.  

 

UHK-da  “təhsil  almaq  hüququnun  mütərəqqi  üsullarla  və  bərabər  imkanlar  əsasında  həyata 

keçirilməsinin” zəruriliyi qeyd edilir. Milli qanunda, uşağın təhsil hüququnun təsvir edildiyi hissədə 

bərabərlik  qaydası  əks  olunmamışdır

45

.  Həmin  müddəada  aydın  şəkildə  qeyd  edilmişdir  ki, 

“Azərbaycan  Respublikasının  təhsil  qanunvericiliyinə  uyğun  olaraq,  hər  bir  uşaq  təhsil  almaq 

hüququna  malikdir.  Dövlət  təhsil  sistemi  uşağın  şəxsiyyətinin  formalaşması,  zəruri  bilik  və 

bacarıqların tam mənimsənilməsi üçün şərait yaradır. Uşaqların icbari ümumi təhsildən yayınmaları 

qadağan edilir.” Milli qanunda qeyd edilir ki, uşaqlara mütləq onların qabiliyyətlərinə uyğun olaraq 

təhsil  verilməlidir.  Şübhəsiz  ki,  uşaqların  qabiliyyətləri  və  imkanları  fərqlidir,  lakin  onların 

hüquqları  bərabərdir

46

.  UHK-da  da  imkanların  məhdudlaşdırılması  inkar  olunur,  çünki  həmin 

sənəddə tələb olunur ki, “uşağın şəxsiyyəti, istedadı, zehni və fiziki qabiliyyətləri mümkün olan ən 

yüksək həddə qədər inkişaf etdirilməlidir”

47

.   

 

UHK-da  tələb  olunur  ki,  “ali  təhsil  almaq  imkanı  bütün  müvafiq  vasitələrdən  istifadə  etməklə  və 

bacarıqları  nəzərə  almaqla,  hamı  üçün  təmin  edilməlidir”  və  bu  müddəa  da  Milli  qanunda  əks 

olunmamışdır.  Dövlət  strategiyasına  uyğun  olaraq,  Azərbaycanda  ali  məktəblərə  qəbul  olunarkən 

sağlamlıq haqqında arayış təqdim etmək tələb olunur. Bu, ƏU üçün birbaşa maneə yaradır.  

 

UHK-da  “məktəblərdə  müntəzəm  davamiyyəti  və  məktəbi  tərk  etmə  hallarıın  azaldılmasını  təmin 

etmək üçün tədbir görmək” dövlətlərin öhdəsinə qoyulur

48

. Milli qanunda təhsil fəaliyyətinin dövlət 

tərəfindən nəzarət və monitorinq edilməsi tələb olunmur. Azərbaycanda ƏU-ın təhsilə davamiyyəti 

məsələsi xüsusilə vacibdir, çünki ƏU çoxlu fiziki və maddi maneələrlə rastlaşır və nəticə etibarilə 

məktəbi tərk edirlər. Məsələn, Azərbaycan qanunlarında ƏU-ın məktəblərə rahat gəlib-getmələrini 

və sinif otaqlarında rahat yerləşmələrini, onlara uyğun şəraitin yaradılmasını təmin edilməsi barədə 

qeydlə yoxdur. 

                                                 

44

 Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabineti (2002), İnteqrativ məktəb şəraitində tədris fəaliyyətinin təşkil edilməsi haqqında 87 

nömrəli qərar

 

45

 

22-ci maddə, Milli qanun (18 may 1998-ci il) 

46

 35-ci maddə, Milli qanun (18 may 1998-ci il) 

47

 29 1(b) maddəsi, Uşaq hüquqları konvensiyası (1998) 

48

 28 (e) maddəsi, Uşaq hüquqları konvensiyası (1998)

 

---