Etimoloji nedir ne değİLDİr ve iSİmden iSİm yapan +ay /+ey eki ÜzeriNE

Sertkaya, Osman Fikri 

57 

Müşteri/Jüpiter  yıldızının  adı  olarak  geçen  ikinci  oñay  kelimesinin 

etimolojisi  ise  bilinmemektedir.  Sir  Gerard  Clauson  önce  “etimolojisi 

bilinmiyor”

24

  sonra  da  “Türkçeye  yabancı  bir  dilden  giren  ödünç  kelime”

25

 

açıklamalarını  yapmıştır.  Bu  kelimenin  imlâsı  genellikle  oñay  şeklindedir. 

Kutadgu  Bilig

’in  Arap  harfli  iki  yazmasında,  Rabguzi’nin  Kısasü’l-

enbiyâ

’sında  bu  imlâ  ile  geçiyor.  Ancak  Kutadgu  Bilig’in  Uygur  harfli 

yazmasında  imlâ  oñgay  şeklindedir.  Bu  imlâ  meñga,  señga  gibi  şahıs 

zamirlerinin imlâsında da görülen bir şekil olup, ya ñ sesinden sonra türeyen 

bir g sesi, ya da “bulaşma [contamination]” ile olan bir mongolizmdir.   

Yıldız  adı  olan  oñgay  ~  oñay  kelimesinin  Türkçede  iki  karşılığı  tespit 

edilmiştir.  Eski  Uygur  Türkçesinde  ıgaç  yultuz  “ağaç  yıldız”  (Türkische 

Turfan-texte

,  VII)  ve  Dîvânü  Lûgati’t-Türk’te  kara  kuş”.  Yıldızın  Arapça 

adı:  Müşterî,  Farsça  adı:  Ormuzd  (Ahuramazda),  Sanskrit  adı:  Bṛhaspati, 

Eski Uygur Türkçesine geçen şekli: Brahsivadi, İngilizce adı: Jüpiter’dir. 

3/4. tolay: A. Pavet de Courteille tarafından Doğu Türkçesinde

26

 “tout 

(çokluk:  tous)  [“bütün,  tüm,  her,  çok]”  anlamında  tespit  edilmiş,  köken 

olarak da Moğolca “tavşan” açıklaması yapılmıştır. 

Bence  Klâsik  Moğolcadaki  taulay  “tavşan”  açıklaması  yakıştırmadır. 

Eğer kelime, cümlede “tout” anlamında ise, bu Doğu Türkçesinde Çince to 

~do

 + Türkçe la eki ile yapılan hybrit tola kelimesinin -y eki ile genişletilmiş 

şekli olmalıdır. Krş. ça-y, surna-y vs.  

3/5. iley: <il+ey. Eski Türkçede il şeklinde “sesdeş [homophone]” olan 

bir kaç il kelimesi vardır.  

il ~ el :

 “ülke, yurt”. İç-il > İçel, Rum ili > Rumeli; yad el vs. buradan il 

~ el :

 “devlet”.  

il-lig > ilig ~ elig

 : “ülkeli, yurtlu = hükümdar” 

illigig ilsiretdimiz

 “ülkeli olanın ülkesini elinden aldık”. 

ilig+kan

 > ilhan; ilig+beg > ilbeg ~ ilbey.  

il ~ el :

 “halk, ahali”. Türkçe: il kün; Türkiye Türkçesi: el gün; buradan 

il ~ el :

 “yabancı” il âlem > el âlem, el kızı.  

                                                 

24

 Sir Gerard Clauson, “Early Turkish Astronomical Terms”, UAJb, .... 

25

 Sir  Gerard  Clauson,  Etymological  Dictionary  of  Pre-Thirteenth  Century 

Turkish

, Oxford 1972, s. 191b.  

26

 Abel  Pavet  de  Courteille,  Dictionnaire  Turk-Oriental,  Paris  1870,  s.  243. 

“tolay  tout,  tous;  troupe  d’hommes  qui  s’entendent  pour  exciter  une  sédition  et 

adoptent pour s’entendre un mot de ralliement; en Mongol, lièvre, Conf. tolay. 

---

 

Etimoloji Nedir - Ne Değildir ve…  

58 

il

 : “ön”.  

il

 “vilâyet” Mülkî, idarî, hukukî olarak uydurulan yeni terim. 

il(ig) ~ el(ig)

 “el (organ)”. 

Birinci,  ikinci  ve  il  kelimesinin  kapalı  e  ile  el  şekli  de  vardır.  Ancak 

“ön”  anlamındaki  üçüncü  il  kelimesi  başından  beri  hep  il  olarak 

kullanılmıştır. Yani kelimenin kapalı e’li şekli yoktur. Eski Türkçe il+ge+rü 

“öne  doğru”  kelimesi  Türkiye  Türkçesinde  ikinci  hecedeki  -g-  sesinin 

düşmesi ile il+erü > ileri şeklinde gelişmiştir.  

il

  “ön”  isminden  +ey  eki  ile  yapılan  ve  “ön,  kat,  nezd,  huzur” 

anlamlarında geçen il+ey kelimesi Eski Türkçenin Göktürk ve Uygur harfli 

metinlerinde,  Orta  Türkçenin  Arap  harfli  Karahanlı  ve  Harezm  Türkçesi 

metinlerinde,  Yeni  Türkçenin  Çağatay  Türkçesi  metinlerinde  geçmez. 

Kelime sadece Kıpçak ve Osmanlı Türkçesi metinlerinde görülür.  

Dede  Korkut

’ta  bütün  nâşirlerin  ileyüñüzde  okuyarak  il  “ön” 

kelimesinden getirdikleri bir kelimenin okunuşunu ben Vatikan yazmasında 

ilk hecenin üstün ile harekelenmesine dayanarak il ~ el “halk” kelimesinden 

getirmiş  ve  kelimenin  okunuşunu  eli-öñinde  “halkı  önünde”  şeklinde 

düzeltmiş,  cümleyi  de  eli-öñinde  çalup  eyden  ozan  olsun  okuyarak  “Halkı 

önünde  (saz/kopuz)  çalıp  (soylama)  söyleyen  ozan  olsun”  şeklinde 

açıklamıştım.

27

  

3/6. ögey: <ög+ey. Eski Türkçe ög “ana, anne” kelimesi Orta Türkçede 

+ey

  eki  ile  ög+ey  “öz  olmayan,  kan  bağı  olmayan”  şeklinde  teşekkül 

etmiştir.  ögey  ana  (Yüan-Uygur,  Çağatay),  ögey  ata  (Karahanlı,  Çağatay), 

ögey oğul 

(Karahanlı), ögey oğulan (Kıpçak), ögey kız (Karahanlı) ibareleri 

Uygur, Karahanlı, Çağatay ve Kıpçak Türkçelerinde kullanılmıştır.  

-g

 sesinin -v’ye dönüşmesi ile ög+ey > öv-ey şekli teşekkül etmiş, ancak 

kelime Türkiye Türkçesinde, dar ünlü ile, üvey şeklinde kullanılmıştır.  

-g

 sesinin -k’ye dönüşmesi ile de ög-süz “annesiz, annesi ölen” kelimesi 

Türkiye  Türkçesi’nde  ök-süz  şeklinde  kullanılmaktadır.  (Benzer  şekil:  Eski 

Türkçe egsük > Türkiye Türkçesi eksik. 

                                                 

27

 Sertkaya,  Osman  Fikri,  Dede  Korkut  Kitabı  Dresden  Nüshasının  Giriş 

Bölümü

, İstanbul 2006, s. 96-99. 

---