WWW.HUMOSCIENCE.COM
1496
Biz mazkur kichik tadqiqotimizda O‘zbekiston xalq shoiri Erkin Vohidovning
mumtoz she’riyat janrlariga mansub she’rlarida qo‘llangan tazod va undan o‘sib
chiqqan muqobala san’atlaridan foydalanish mahorati xususida fikr yuritishni maqsad
qilganmiz.
ADABIYOTLAR TAHLILI VA METODOLOGIYA
.
Tazod san’ati Atoulloh Husayniyning “Badoyeu-s-sanoye” asarida“, tiboq, taboq,
tatbiq, takofu, mutobaqa, mutobiqa, taqobul, mutazod
kabi nomlar bilan yuritilib,
ularga tazodning darajali tarzdagi ifodasi sifatida ta’rif berilgan. Asar muallifi aynan
tazod haqida to‘xtalib: “Tazod lug‘atta bir-birig‘a dushmanliq va nomuvofiqliq
qilmoqdur. Mutaqobul nimalarning zikrindagi husng‘a tazod-u inkor sabab bo‘lg‘ani
uchun bu san’atqa “tazod” deb nom qo‘yibdurlar”.[
1
] Ushbu ta’rifdan tazod so‘zining
lug‘aviy ma’nosi dushmanlik ya’ni qarama-qarshilik va nomuvofiqlik ekani
anglashilib, istilohiy ma’nosi
esa olim aytganidek, mazmuniy jihatdan mustaqil
bo‘lgan va ayni damda bir-biriga mos poetik tushunchalarning ifodalanishida so‘zlar
orasidagi zidlanish inobatga olingani uchun uni tazod deb nomlangani ma’lum bo‘ladi.
Shayx Ahmad Taroziyning “Funun ul-balog‘a” asarida tazod san’ati “al-
mutazod” nomi bilan kelgan va muallif bu san’at turini quyidagicha ifodalagan: “Bu
san‘at ul bo‘lurkim, ikki narsa keltururlarkim, biri birining ziddi bo‘lg‘ay, netokkim:
“suv va o‘t”.[
2
] Tazod san’atiga oid har ikki asarda ham uning zidlanish asosiga
qurilganligi haqida fikr ilgari suriladi.
Mazkur san’atga zamonaviy adabiyotshunoslikda ham talaygina ta’riflar berilgan
bo‘lib, aksariyat o‘rinlarda tazodning ta’rifi masalasiga biz yuqorida ko‘rgan
asarlardagi
fikrlarni
asos
qilib
olinganligini
ko‘rish
mumkin.
Xususan,
adabiyotshunoslik terminlarining ruscha-o‘zbekcha izohli lug‘atida tazod san’ati
“antiteza” atamasi bilan kelib, uning lug‘aviy ma’nosi “qarshilantirish yoki tazod”
ekanligi aytilgan. Ushbu so‘zning istilohiy ma’nosi sifatida “Badiiy
asarda voqealar
1
Ҳусайний Атоуллоҳ. Бадойиъу-с-санойиъ. –Тошкент: Ғафур Ғулом номидаги адабиёт ва санъат нашриёти,
1981. – 228-229 б.
2
Шайх Аҳмад ибн Худойдод Тарозий. Фунун ул-балоға. – Тошкент: Хазина, 1996. – 105 б.
WWW.HUMOSCIENCE.COM
1497
yoki tushunchalar bir-biriga qat’iy qarshilantirilsa, antiteza kelib chiqadi”,[
3
] – deya
fikr bildiriladi.
Zamonaviy adabiyotshunoslikda A.Hojiahmedov, Y.Is’hoqov, D.Quronov,
D.Yusupova singari adabiyotshunoslarning asarlarida ham tazod ta’rifi borasida
mazmuniy tomondan umumiyik borligini ko‘ramiz.
Jumladan, adabiyotshunos Yoqubjon Is’hoqovning “So‘z san’ati so‘zligi”[
4
]
asarida tazodning mumtoz adabiyotshunoslikka oid bir necha asarlarda keltirilgan
ta’riflarini berib, misolar orqali batafsil dalillanganini ko‘ramiz.
Adabiyotshunos D. Quronovning “Adabiyotshunoslik lug‘ati”[
5
]da tazod ta’rifiga
to‘xtalib, zamonaviy va mumtoz adabiyotshunoslikdagi istilohiy ma’nolarini ham
keltirib, uning badiiy matn ta’sirchanligini oshirishda katta ahamiyatga ega ekanligini
takidlab o‘tiladi.
Tazodga berilgan ta’riflarning barchasida e’tirof etilgan umumiy fikr uning badiiy
matn ta’sirchanligini oshirishda muhim o‘rin tutishidadir. Biroq uning qaysi san’at
turiga mansubligi masalasida turlicha yondashuvlar mavjud. Xususan, Atoulloh
Husayniy tazodni lafzi-yu ma’naviy san’atlar guruhiga kiritgan bo‘lsa,
Anvar
Hojiahmedov “She’riy san’atlar va mumtoz qofiya”[
6
] asarida lafziy san’atlar turiga
qo‘shadi. Adabiyotshunos olimlarimizdan yana biri – Yoqubjon Is’hoqov uning
ma’noviy jihatdan zidlanishini hisobga olgan holda ma’naviy san’atlar sirasidan deb
biladi. Biz ham Yoqubjon Is’hoqov fikrlariga qo‘shilgan holda tazodning badiiy
san’atlarning qaysi turiga mansubligi masalasida uning shakliy emas, balki ma’no
tomoniga ko‘proq e’tibor qaratish kerakligini lozim deb bilamiz.
Bizga tilshunoslik ilmidan ma’lumki, ayni leksemaning
semantik tabiati
konteksda yuzaga chiqib, bir paytning o‘zida u denotativ ma’nosidan tashqari
konnotativ ma’noni ham ifodalaydi. Bu esa tilshunoslikda kontekstual antonimiyani
3
Хатамов Н, Саримсоқов Б. Адабиётшунослик терминларининг русча-ўзбекча изоҳли луғати. – Тошкент:
Ўқитувчи, 1979. – 32 б.
4
Исҳоқов Ё. Сўз санъати сўзлиги. – Тошкент. Зарқалам, 2006. – 65 б.
5
Қуронов Д., Мамажонов З., Шералиев М. Адабиётшунослик луғати. – Тошкент: Академнашр, 2013. –305 б.
6
Ҳожиаҳмедов А. Шеърий санъатлар ва мумтоз қофия. – Тошкент: Шарқ НМК
Бош таҳририяти
1998. – 160 б.
WWW.HUMOSCIENCE.COM
1498
hosil qiladi. Hozirgi o‘zbek adabiy tiliga oid darsliklarda kontekstual sinonimiyaga
quyidagicha ta’rif beriladi: “Kontekstual antonimiya
o‘zaro zid ma’no ifoda etmagan
leksemalarning ma’lum kontekst ichida so‘zlovchi yoki muallif tomonidan antonimik
munosabatlarga kiritilishidir”.[
7
] Ko‘rinib turibdiki, leksemadagi bu belgi boshqa bir
leksema ma’nosiga zidlanishi natijasida adabityotshunoslik ilmida tazod deb ataluvchi
san’atni hosil qilmoqda.
Dostları ilə paylaş: