Entomologiya p65

169
16-BOB. Mevali daraxtlarning kasalliklari
Ko‘chatxonadagi urug‘dan ungan va payvandlangan
ko‘chatlarning kasalliklari.
  Pitomnikning ko‘chat yetishtiradigan
dalalarida uchraydigan kasalliklariga parsha (kalmaraz), un shudring,
ildiz raki va virus kasalliklarini kiritish mumkin.
Ildiz raki. Bu kasallik bilan ko‘chatlar 50—80 % gacha
zararlanadi. Kasallik qo‘zg‘atuvchisi – Pseudomonas tumefaciens
Stevens. bakteriyasi bo‘lib, u juda ko‘p mevali o‘simliklarni
kasallantiradi. Ildizni zararlangan qismidan va ildiz tukchalaridan
kirgan bakteriyalar ildiz hujayralarining tezda nobud bo‘lishiga sabab
bo‘ladi va ko‘p miqdordagi o‘smani hosil qiladi. Kasallik tuproqda
namlik kam bo‘lganda keng tarqaladi. Kasallangan o‘simlik tezda
qurib qoladi (38-rasm).
38-rasm. 
Mevali daraxtlarning ildiz raki (Pseudomonas tumefaciens).

---

170
Kasallik qo‘zg‘atuvchisi tuproqda uzoq muddat davomida saqlanib
2—3 yildan keyin ham urug‘dan ungan ko‘chatlarni kasallantirishi
mumkin. Kasallikning eng kuchli ko‘rinishi ildiz bo‘g‘izi va o‘q
ildizning zararlanishida namoyon bo‘ladi. Kasallik tufayli
ko‘chatlarning suv ta’minoti keskin buzilib, o‘sish, rivojlanishdan
orqada qoladi. Bunday ko‘chatlar tuproqqa o‘tkazilganda ko‘karishi
juda qiyin bo‘ladi. Ildiz raki asosan ko‘chatlar, mehnat qurollari va
hasharotlar vositasida tarqaladi.
Qarshi kurash choralari: ko‘chatzorlarni unumdor tuproqlarda
tashkil qilish, tuproqqa o‘z vaqtida ishlov berish, kasal o‘simlikni
va ularning ildiz qoldiqlarini yo‘q qilib tashlash.
Bargning qo‘ng‘ir dog‘lanishi. Kasallik mevali daraxtlarning
asosan bargini va novdalarini zararlaydi. Kasallikning dastlabki
belgilari may oyining oxiri, iyun oyining boshlarida bargning yuza
qismida va orqa tomonida qo‘ng‘ir rangdagi dog‘lar ko‘rinishida paydo
bo‘ladi.
Kasallik qo‘zg‘atuvchisi — Entomosporium maculatum Lev.
t u r i g a   m a n s u b   z a m b u r u g ‘   b o ‘ l i b ,   ta k o m i l l a s h m a g a n
zamburug‘lar sinfiga kiradi. Kasallik yosh ko‘chatlarda ko‘p
uchraydi. Zamburug‘ning konidiya hosil qilishi zararlangan
qismlarda qora rangdagi nuqtachalar tarzida bo‘lib, bu dog‘larda
peknidiya spora yetiladi. Bunday dog‘lar barg bandida, poyada,
mevada ham hosil bo‘ladi.
Zamburug‘ 0—5 
0
C haroratdan boshlab rivojlanadi, 13—25
0
C
haroratda zamburug‘ tuproqda konidiya yoki xaltachalarni hosil
qiladi.
Qarshi kurash choralari: tuproqni chuqur haydash, kasallangan
navdalarni qirqib tashlash, o‘simliklarga bordo suyuqligi bilan ishlov
berish, ko‘chatzorlarni fosforli va kaliyli o‘g‘itlar bilan o‘g‘itlash,
chidamli navlarni ekish.
Kasallikka qarshi asosiy tadbirlar agrotexnik, kasallikni oldini
olish, o‘simlik chidamliligini oshirishga qaratilgan bo‘lishi kerak.
Kimyoviy kurash choralarini qo‘llashda uning muddatlarini
hisobga olish, takroriyligi va fungitsid miqdorini ham nazarda
tutish kerak.
Olma va nokning parshasi (kalmaraz). Katta yoshli bog‘larda
o‘sayotgan mevali daraxtlarning asosiy kasalliklariga parsha
(kalmaraz), un shudring, mevaning chirishi, sitosporioz, bargning
dog‘lanishi kabilar kiradi.

---

171
Parsha kasalligi namlik ko‘p bo‘lgan yillarda, yozning birinchi
yarmida keng tarqaladi. Kasallik zarari hosil miqdorini kamaytiribgina
qolmasdan, uning sifatini ham o‘zgartiradi. Mevalar shakli o‘zgarib,
yorilib ketadi. Parsha bilan zararlangan gul kurtaklari tushib ketadi.
Kasallangan barglarda hosil bo‘lgan dog‘lar assimilatsion yuzani
kamaytirganligidan suv bug‘lanishi yomonlashib, ular keyinchalik
tushib ketadi. O‘simliklarning sovuqqa chidamliligi ham pasayib
ketadi (39-rasm).
39-rasm. 
Olma va nokning parsha kasalligi (Yenturiua inaegualis V.pirina).
1–zararlangan barg va meva; 2—zararlangan kurtak va novda; 3—zamburug‘
konidiyasi.
Parsha kasalligini olmada xaltachali zamburug‘lardan — Venturia
inaegualis Wint., nokda — Verturia pirina Aderh., turlari keltirib
chiqaradi. Kasallik o‘simlik bargini, novdasini, mevasini, meva
bandini zararlaydi.
Kasallik dastlab yaxshi ifodalanmagan sarg‘ish dog‘lar
tariqasida namoyon bo‘ladi. Olma bargining ustida, nok bargining
ostida zamburug‘ spora hosil qilishi kuzatiladi. Dog‘lar miqdori,

---

172
uning hajmi, o‘simlik naviga, iqlim sharoitiga bog‘liq bo‘lib,
shakli dumaloq, qora rangdagi aniq hoshiyador bo‘ladi. Dog‘
hosil bo‘lgan joydan meva yorilib ketadi. Novdada hosil bo‘lgan
dumaloq shakldagi meva tanada keyinchalik sporalar hosil
bo‘ladi.
Kasallikning birlamchi infeksiya manbai ko‘chatlarning
kasallangan barg va novdalari hisoblanadi. Qishda ularda hosil
bo‘lgan xaltachalarda sporalar yetiladi. Psevdotetsiylar yetilishi
bahorning oxiri, yozning boshiga to‘g‘ri keladi. Askosporalar
yomg‘irda ochilib ko‘plab sporani tarqatadi.
Birlamchi zararlangan barglarda hosil bo‘lgan mitseliy epidermis
ostida rivojlanib, konidiy hosil qiladi va o‘simliklarni ikkilamchi
zararlaydi. Olma navlarining Renet, Simirenko, Kolvil, Belfir,
Kitanka navlari kuchli kasallanadi.
Qarshi kurash choralari: tuproqdagi va o‘simlik qoldiqlaridagi
infeksiyani 2—3 % li nitrofen eritmasi bilan ishlash, kasallangan
o‘simlikka bordo suyuqligi, Vektra, Impakt fungitsidlari bilan ishlov
berish, chidamli navlarni ekish kerak.
Un shudring kasalligi. Bu kasallik barcha mevali daraxtlar ekila-
digan xo‘jaliklardagi bog‘larda uchraydi. Ayniqsa ekinlar zich ekilgan
dalalarda katta zarar yetkazadi. Kasallik barg, novda, gul va mevasini
zararlaydi. Kasallangan yosh barg va novdalar, barg bandi oqish
mog‘orli dog‘lar bilan qoplanadi (40-rasm).
Kasallangan barglar rangsizlanib, keyinchalik tushib ketadi.
Novdalar o‘sishdan orqada qoladi. Ustki tomonida hosil bo‘lgan
mitseliyda yetilgan konidiyalardan uning rangini o‘zgartiradi.
K a s a l l i k   q o ‘ z g ‘ a t u v c h i s i   Erysiphales tartibiga  m a n s u b
P o d o s p h a e r a   l e u c o t r i c h a   t u r i   h i s o b l a n i b ,   k a s a l l i k
qo‘zg‘atuvchisi  konidiyali va xaltachali bosqichlarida
rivojlanadi.
Zamburug‘ mevali o‘simliklarning kasallangan a’zolarida
mitseliy holida kurtakda qishlaydi. Kurtakda hosil bo‘lgan
k l e y s t o t s i d l a r d a n   k o n i d i y a   h o s i l   b o ‘ l a d i .   K a s a l l i k
ko‘chatxonalardagi o‘simliklarni ham zararlaydi. Kasallikning
tarqalishiga quruq, issiq sharoit qulaydir. Kasallikka chidamli
navlar: Shafron, Renet, Shampanskiy, Kandel, Kitayka.
Qarshi kurash choralari: mevazor bog‘larda þksak agrotexnika
qoidalariga amal qilish, o‘z vaqtida sug‘orish, kasallangan
o‘simlikning qurigan novdalarni yo‘q qilish, daraxtlarga oltingugurt,

---