Entomologiya p65

5
Fitopatologik bilimlar saviyasi kasallikning kelib chiqishi,
tarqalishi, zarari, patogenlik jarayonining sabablarini to‘g‘ri bilish,
ularga qarshi kurashning ilmiy asoslangan choralarini ishlab chiqish
darajasiga bog‘liqdir.O‘simlik kasalliklariga qarshi kurash ularning
hosildorligini oshirish, isrof qilmasdan saqlash maqsadiga qaratilgan
yagona iqtisodiy siyosatni amalga oshirib qolmasdan, balki zararsiz,
xavfsiz kimyoviy va biologik vositalardan foydalangan holda inson
salomatligini hamda tashqi muhitni muhofaza qilishga va insonlar
salomatligini mustahkamlashga qaratilgan bo‘lishi kerak.
Har bir fermer, qishloq xo‘jaligi mutaxassislari ekinlarning
kasalliklarini to‘g‘ri aniqlab, zamonaviy kurash choralarini qo‘llash
asosida, hosildorligini saqlab qolish yo‘llarini bilishi lozim. Buning
uchun fitopatologiya va entomologiyaga oid bilimlarga ega bo‘lgan
mutaxassislarni tayyorlash ta’lim tizimida asosiy rol o‘ynaydi.
Kasallik va hasharotlarga qarshi kurashdan ko‘ra uning oldini
olish muhimdir. Buning uchun kasallikni keltirib chiqaruvchi
zamburug‘lar turini to‘g‘ri aniqlash, kasallik belgilarining namoyon
bo‘lishi, infeksiya manbalarini bilib, ularning ekinlarga keltiradigan
zararini keskin kamaytirish va ekinzorlarning fitosanitariya holatini
yaxshilash zarur.
Qishloq xo‘jalik o‘simliklarining kasalliklari va hasharotlariga
qarshi kimyoviy kurash choralarini o‘tkazishda fungitsid,
pestitsidlarni surunkasiga qo‘llash biosferada ular qoldiqlarining
to‘planib qolishiga olib keladi. Oqibatda barcha tirik organizmlarga
salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Har qanday ekinlarni yetishtirishda ularning
kasalliklariga qarshi yuksak malakali himoya choralarini rejali
o‘tkazishni yo‘lga qo‘yish agrotexnik tadbirlar majmuasiga kirgan
jarayonlarga ilmiy yondashishni taqozo qiladi.
Ekinlarning kasallik va hasharotlariga qarshi kurash choralarini
to‘g‘ri belgilashda malakali mutaxassislarning bilim saviyasi va
ko‘nikmalari asosiy rol o‘ynaydi. Keyingi yillarda o‘simlik kasalliklari
va hasharotlariga qarshi kurash borasida ko‘p fundamental ishlar
chop etilgan bo‘lsa-da, ular xorijiy tillarda yozilgan bo‘lganligidan
mahalliy mutaxassislarga yetib borishida va kadrlar tayyorlashda
ularning adabiyotlar bilan ta’minlanishida o‘ziga xos qiyinchiliklarni
tug‘dirmoqda. Ayniqsa, o‘rmonlardagi daraxtlar va ayrim guruhga
mansub qishloq xo‘jalik ekinlari to‘g‘risida davlat tilidagi adabiyotlar
umuman mavjud emas. Bu kamchiliklarni bartaraf qilishda shu sohaga
oid ilmiy, ommabop va o‘quv darsliklarining chop etilishi muhim
qadam bo‘ladi.

---

6
Ushbu o‘quv qo‘llanmani kollejlarda o‘rganish uchun 60 soat
ajratilgan bo‘lib, 44 soat nazariy va 16 soat amaliy mashg‘ulotlar
o‘tish rejalashtirilgan. Rejaga asosan o‘simliklarda uchraydigan asosiy
kasalliklar va hasharotlar sistematikasi, rivojlanish biologiyasi,
tarqalishi, keltiradigan zarari va ularga qarshi kurash choralari
to‘g‘risida batafsil ma’lumot berilgan.
O‘quv qo‘llanma mualliflarning “Ta’lim to‘g‘risida”gi qonunni
hayotga tatbiq qilish borasidagi harakati va ko‘p yillik pedagogik
tajribasini umumlashtirishning natijasidir. Mualliflar umid
bildiradiki, ushbu o‘quv qo‘lanmani kelajakda yanada
takomillashtirish uchun o‘quvchilarning fikr-mulohazalari muhim
amaliy ahamiyat kasb etadi. Qo‘llanmani tayyorlashda mualliflar
adabiyotlar ro‘yxatida keltirilgan va shu sohaga tegishli bo‘lgan
boshqa adabiyotlardan ham foydalandilar.
Qo‘llanmaning birinchi qismi dotsent B. Murodov, ikkinchi
qismi professor A. Sheraliyev tomonidan tayyorlandi.

---

7
I QISM
1-BOB. Entomologiya fanining rivojlanish tarixi
Insoniyat hasharotlar olami bilan juda qadimdan qiziqib
kelgan. Hasharotlar dastavval oziq-ovqat  sifatida, keyinchalik
qishloq xo‘jalik ekinlarining zararkunandalari sifatida o‘rganila
boshlandi. Xalq tabobatida Abu Ali ibn Sino, Abu Rayhon
Beruniy  kabi allomalar o‘z asarlarida hasharotlarning bir necha
turlaridan turli kasalliklarni davolashda foydalanish mumkinligini
qayd yetganlar.
Hasharotlar olamini ilmiy asosda o‘rganish 17- asrda boshlandi.
K. Linney tirik organizmlarni sistemaga solishda ularning qo‘shaloq
nomlanish tizimiga asos soldi va hayvonot olamini sut emizuvchilar,
qushlar, darrandalar, baliqlar, chuvalchanglar va hasharotlar
sinflariga ajratdi.
Hasharotlar ustida ilmiy kuzatuvlar olib borgan Redi (1667)
ular ko‘payishini, italyan olimi I. Malpigi hasharotlar
anatomiyasini, A. Reomyur (1683—1757) hasharotlar biologiyasi
va anatomiyasini, K. Brant (1839—1891) hasharotlar nerv
sistemasini o‘rganib, entomologiya fanining rivojlanishiga katta hissa
qo‘shdilar.
O‘zbekiston Respublikasida qishloq xo‘jaligini rivojlantirish
maqsadida o‘simliklarning istiqbolli navlari yaratilib, ularning zararli
organizmlariga qarshi samarali kurash chora-tadbirlari ishlab
chiqilmoqda.
Markaziy Osiyo issiq iqlim sharoiti qishloq xo‘jaligi ekinlarining
yaxshi rivojlanishi bilan birga turli zararkunandalarning rivojlanishi
uchun ham qulaydir.
Turkiston hasharotlari dunyosini jadal o‘rganish maqsadida
1868—1871-yillarda Moskva universiteti professori A.P. Fedchenko
boshchiligida Zarafshon vodiysiga ekspeditsiya tashkil etildi va
o‘lkamiz hasharotlari 17000 dan ortiq turga mansubligi aniqlandi.
Mazkur ekspeditsiyada  B. Solskiy (1874) qo‘ng‘izlarni, N. Yershov
(1874) kapalaklarni, T. Oshanin (1891) yarim qattiq qanotlilarni
o‘rganishdi.

---

8
XX asrda fitopatolog A.A. Yachevskiy, entomologlar  B. M.
Vasilyev va I.M.Vasilyevlar Markaziy Osiyoda o‘simliklarni himoya
qilish va entomologiya fanini rivojlantirish maqsadida Murg‘ab davlat
entomologiya stantsiyasini tashkil etishdi.
1911-yilda Toshkentda ochilgan Turkiston entomologiya
stantsiyasida V.I. Plotnikov qishloq xo‘jalik o‘simliklarining
zararli organizmlarini o‘rganish, ularga qarshi kurash usullarini
ishlab chiqish va milliy kadrlar tayyorlashda o‘zining munosib
hissasini qo‘shdi. V.I. Plotnikov 60 yildan ortiq muddatda nazariy
va amaliy entomologiya bilan shug‘ullanib, buzoqboshilar
(zararli, uch tishli va mart buzoqboshilari), kuyalar,
bargo‘rovchilar, olcha uzunburuni, qalqondorlar va boshqa
zararkunandalarni o‘rgandi.
O‘zbekistonda entomologiya fanining rivojlanishida  V.Yaxontov,
R. Olimjonov, B. Adashkevich, N.G. Kim kabi olimlar o‘zlarining
munosib hissalarini qo‘shdilar. O‘zbekistonlik olimlar
V.P.Nevskiyning “O‘rta Osiyo shiralari”, R. Olimjonovning
“Entomologiya”, A.I. Plotnikovning “O‘rta Osiyo o‘simliklariga
zarar yetkazadigan hasharotlar”, V.V. Yaxontovning “O‘rta Osiyo
qishloq xo‘jalik ekinlari va mahsulotlari zararkunandalari va ularga
qarshi kurash choralari” kabi asarlari hozirgi kunda ham katta
ahamiyatga ega.
O‘zbekiston o‘simliklarni himoya qilish ilmiy-tadqiqot
instituti, O‘zbekiston Fanlar Akademiyasining Zoologiya va
parazitologiya instituti, Toshkent davlat agrar universiteti,
Andijon, Samarqand qishloq xo‘jalik institutlarining olimlari
tomonidan entomologiya va fitopatologiya fanlarining qishloq
xo‘jaligiga taalluqli turli sohalarida ilmiy izlanishlar olib borilmoqda.
Akademiklar S.N. Alimuhammedov, D.A.Azimov, professorlar
X.X. Kimsanboyev, A.Sh.Hamroyev, N.Mahmudxo‘jayev,
Sh.T.Xo‘jayev, X.Yahyoyev va boshqa ko‘plab olimlar hozirgi
kunda entomologiyaning turli sohalarida ilmiy va amaliy izlanishlar
olib bormoqdalar.
 Savollar:
Entomologiya fanining rivojlanishida Abu Ali ibn Sino, Abu Rayhon
Beruniy va Karl Linneylarning xizmati nimadan iborat?
Entomologiya fanining rivojlanishida o‘zbek olimlarining roli qanday?

---