Elmi redaktoru: Coğrafiya elmləri doktoru, prof. N. A. Babaxanov

İnsanŞünaslıq 
şımışdır.  Elmi  mənbələrində  monosentrizm  nəzəriyyəsi  geniş  tədqiqat 
obyektinə çevrilmişdir. Monosentristlərin ideyalarına əsasən müxtəlif coğrafi 
mühitə  uyğun  olaraq  məskunlaşma  prosesi  nəticəsində  insan  irqləri 
formalaşmışdır.^2 
Monosentristlərdən  fərqli  olaraq  polisentrist  cərəyanının  tərəfdarları 
göstərirlər  ki,  insanın  coğrafi  areallarında  formalaşmasından  əvvəl  irqlər 
mövcud 
olmuşdur.
43  Lakin  elmi  mənbələrində  polisentrist  ideyalar  bir 
mənalı qəbul olunmamışdır. 
Yer kürəsində eykumenin formalaşması orta əsrlərdən başlayaraq intensiv 
xarakter  almışdır.  "Xalqların  böyük  məskunlaşması  dövrü  (epoxası)" 
adlanan  orta  əsrlərdə  Avroasiya  materikində  kütləvi  köçəri  tayfaların 
yerdəyişmələri  daha  intensivliyi  ilə  fərqlənməsinə  dair  etnoqrafik 
tədqiqatlarda geniş yer almışdır. Asiyanın daxili rayonlarından köçəri tayfaları 
Avropa  istiqamətinə  hərəkət  edərək  məskunlaşma  areallarını  əmələ 
gətirmişlər.  German  ailə  qrupları  Avropada  geniş  arealları  təşkil  etmişlər 
(məsələn,  franklar  Reyn,  Sena  çayı  hövzələrini,  burqundlar  isə  Oder,  Rona 
hövzələri zonalarında məskunlaşmışlar). 
Erkən orta əsrlər dövrünün mühüm iqtisadi modelinə daxil edilən feodal 
münasibətlər,  ticarət  əlaqələri  Avropa  ərazisində  məskunlaşmanın 
xarakterində  yeni  mərhələnin  əsasını  yaratmışdır.  Bu  dövrdə  Aralıq  dənizi 
hövzəsi zonalarında Venesiya, Florensiya ,Genuya, İstanbul və s. şəhərlərdə 
iri  ticarət  mərkəzləri  yarandı  və  bunun  nəticəsində  isə  beynəlxalq  iqtisadi 
əlaqələrinin  sivil  inkişafı  formalaşmışdır.  Şərqi  Avropa  (VI-VII  əsrlər) 
ərazisində  yaranan  Kiyev-Rus  feodal  dövlətinin  fəaliyyəti  nəticəsində  şərqi 
slavyan  tayfalarının  məskunlaşması  geniş  areallar  əmələ  gətirmişdir.  Tatar- 
monqol imperiyası dövründə Asiyada Avropa ərazilərinə doğru məskunlaşma 
dalğasının sürətlənməsinə səbəb olmuşdur. 
VII-XI  əsrlərdə  Ərəb  xəlifəti  imperiyası  Priney  yarımadasından 
başlayaraq  Hindistana,  Şimali  Afrika,  Cənub-Qərbi,  Cənub  -Şərqi  Asiya 
ölkələrini  özündə  birləşdirmişdir.  Bu  səbəbdən  də  məskunlaşma  sisteminin 
xarakteri  dəyişilmiş  və  ərəb  dili,  islam  mədəniyyətinin  arealları 
formalaşmışdır. 
Eykumen  sistemi  Böyük  coğrafi  kəşflər  (BCK)  dövründən  sonrakı 
mərhələlərində yeni məzmun almış və nəticədə isə yeni məskunlaşma 
42.
 
Рогиисикий Я.Я. Проблемы прародины человека современного типа. В.кп: "Наука и 
человечество
." 
М.,1964. 
43.
 
Формирования человеческих рас. Киев, 2000. 
— 35 
 -------  .. 
= 

---

Ağazeynal A.Qurbanzadə 
erası əmələ gəlmişdir. 
X.Kolumbun  Amerika  materikinin  kəşfi  (1492-ci  ildən),  Vasko  da 
Qamanm  (1498-ci  il)  ekspedisiyalan  Amerika,  Asiya  ölkələrinə  yeni  dəniz 
yollarının  açılmasına  səbəb  oldu.  Dünya  okeanının  mənimsənilməsi  erası 
formalaşdı.  BCK-lər  ilk  növbədə  beynəlxalq  çərçivə  daxilində  iqtisadi 
münasibətlər  sisteminin  yaranmasına  səbəb  olmaqla  yanaşı,  eyku-  menin 
sərhədlərini  genişləndirilməsinə  səbəb  oldu.  Qeyd  etmək  lazımdır  ki, 
avropalıların eykumen sisteminin yaradılmasında və idarə edilməsi sahəsində 
çox böyük potensial imkanlannm təsir dairəsinin rolu müstəsna əhəmiyyətkəsb 
etmişdir. 
Qərb  yarımkürəsinin  (xüsusən  Şimali  Amerika)  iqtisadi  inkişaf  modeli 
Avropa  ölkələrinin  (B.Britaniya,  Almaniya,  Fransa  və  s.)  kapitalı  üzərində 
yaranmış  və  inkişaf  etmişdir.  XVI-XVII  əsrlərdə  Avropa  ölkələri  arasında 
Hollandiya  inkişaf  etmiş  ölkə  kimi  Asiya,  Afrika  və  Amerika  regionlarında 
ticarət  müstəmləkələrini  yaratmışdır.  Bu  səbəbdən  də  Hollandiyanı  "XVII 
əsrin  nümunəvi  kapitalist  ölkəsi"  adlandınrdılar.  Qeyd  etmək  lazımdır  ki, 
indiki  Nyu-Yorkun  yerində  (1610-cu  ildə)  şəhərin  əsası  qoyulmuş  və  Yeni 
Amsterdam  limanı  yaradılmışdır.  B.Britaniya,  İspaniya,  Portuqaliya  və  s. 
ölkələr  Amerikanın  regionlarında  apardıqlan  iqtisadi  siyasət  nəticəsində 
məskunlaşma  sürətlənmiş  və  nəticədə  bu  məskunlaşma  Avropa  modelinə 
uyğunlaşdırılmışdı. 
Materiklərarası  miqrasiyanın  intensivliyinin  nəticəsində  eykumenin 
xarakterinin dəyişilməsinə səbəb olmuşdur. XVII əsrin ortalarından başlayaraq 
ispanlar  (15  mindən  çox),  fransızlar  (10  mindən  çox)  Amerika  materikinə 
miqrasiya  olunmuşdur.  Afrikadan  yüzminlərlə  yerli  etnik  qruplar  Amerika 
materikinin müxtəlif regionlarmda eykumen erası formalaşmağa başlamışdır. 
Bu səbəbdən də Amerika ölkələrinin çoxunda (Haiti, Yamayka və s.) Afrika 
mənşəli əhali qruplan üstünlük təşkil edir. 
XVIII-XIX  əsrlərdə  baş  verən  elmi-texniki  tərəqqi  inqilab  nəticəsində 
beynəlxalq  bazar  münasibətləri  daha  da  inkişaf  etmişdir.  Beynəlxalq  bazar 
münasibətləri  məskunlaşmanın  sürətləndirilməsində  dayanıqlı  təşkilində 
stimul  yaratdı.  Sənayeləşmə  erasının  tərəqqisi  Avropa,  Şimali  Amerika 
ölkələrində monopoliya təsərrüfatı sistemləri təkamül çərçivəsinə çevrildilər. 
ABŞ,  Böyük  Britaniya  kapital  sistemi  beynəlxlaq  baza-  nnda  hökmdarlığı 
bərpa  olundu.  Şimali  Amerikada  baş  verən  iqtisadi  təkamül  avropalıların 
miqrasiyasının intensivliyinin artmasma səbəb ol- du.44 
44.
 
Qurbanzadə A.A. Ölkəşünaslıq. Bakı, 2008. =
 
■ ■ 
■ 
36
 = 

---