Elmi ƏSƏRLƏR, 2017, №6 (87) nakhchivan state university. Scientific works, 2017, №6 (87)
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
46 daxilə qatlanmış olanlar. Yeni yoldan aşkar edilən nümunələrdən biri düz ağız quruluşuna malik olmaqla, saman və qum qarışıqlı gildən hazırlanmışdır (Şəkil 3,1). Şəkil 3.Yeni yol (1-2) və Şorsudan (3) aşkar edilmiş Son Eneolit keramikası [4, Şəkil 3, 1-2 ;1, Şəkil 5,1]. Digər nümunə xarici səthinə qırmızı və qara rənglə çəkilmiş boya naxışı ilə diqqət çəkir. Bu tipə aid olan kasalar bir qayda olaraq yaxşı bişirilmişdir. Zirinclidən üzə çıxarılan nümunələr qırmızı rəngli və saman tərkibli gildən hazırlanmışdır. Onların bəzilərinin ağız kənarları içəriyə, bəzilərininki isə xaricə doğru meyillidir [1, Şəkil 3,2; 1,2]. Konusvari kasalar Ovçulartəpəsi [2,Tablo XXIX, 2; XXX, 2,3], Şorsu [5, Рис. 5, 7,10,12] yaşayış yerlərinin qazıntı materialları ilə bərabər, həmçinin Yumru Sürümçək, Çay ağzı, Güney ağıl [1, Şəkil 6, 2,4; 9,7] abidələrinin yerüstü materialları arasında xeyli miqdarda qeydə alınmışdır hansı ki, paralelləri Azərbaycanın şimal- qərbindəki Leylatəpə mədəniyyətinə məxsus abidələrdən [11, tabl. III, 4,6,7], Yaxın Şərqin [6, 138] və Şərqi Anadolunun Eneolit abidələrindən məlumdur [10, pl.II, 2-3]. Kasaların bir qismi ağız kənarının 1 sm aşağısında dairəvi deşilmə yolu ilə tətbiq edilən ornamentasiya ilə fərqlənir. Onlar Neolit dövründəki sələflərindən fərqli olaraq qabların bişirilməsindən əvvəl açılmışdır. Bu tip ornamentli keramika nümunələri Yeni yol, Zirincli, Şorsu [1, Şəkil 2, 3,5,6; 5, 2-3,6], Xələc [15, Şəkil 14, 4] yaşayış yerlərində də qeydə alınmışdır. İkinci qrupa aid kasalar qabarıq gövdəli olub ağız formasına görə bir neçə tipə ayrılır. Ağız kənarı xaricə qatlanan kasalar saman qarışıqlı gildən hazırlanaraq xaricdən hamarlanmış çəhrayı rəngdə bişirilmişdir. Yeni yol yaşayış yerinə aid olan bu tip qablardan biri sarı rəngli gildən hazırlanaraq yaxşı bişirilmişdir. Nümunələrdən biri səthindəki sarı ləkələr və kəsiyindəki boz təbəqə ilə fərqlənir. Ərəbyengicədən aşkar edilən bu tip qablardan biri bikonik gövdəyə malik olub ağız kənarı xaricə qatlanmışdır. Ağız diametri 20, divar qalınlığı 0,5 santimetr olan qabın kəsiyində boz təbəqə izlənilir (Şəkil 2, 1). Ağzı içəriyə doğru yığılan kasalara Ovçulartəpəsi, Zirincli, Xələc materiallarında xeyli miqdarda rast gəlinir. Onların bənzərlərinə Cənubi AzərbaycanınYanıqtəpə [6,57], həmçinin Şərqi Anadolu abidələrində -Norşuntəpədə [8, Tabl. 61, 6,13] və Oylum Höyük [14, pl.17,3] rast gəlinir. Küpələr sarı, az miqdarda boz rənglərlə təmsil olunmaqla boğazları müxtəlif dərəcələrdə içəriyə doğru batıqdır. Onlar 2 tiplə təmsil olunmuşdur. Birinci tipə boğazı qıfşəkilli formada içəriyə doğru batıq olanları, ikinci tipə isə silindirik boğazı xəfif şəkildə içəriyə tərəf batıq olanlar aid etmək olar. Oturacaqları düz formada divarlarına birləşən bu tipli qablar qalın divarlı olması ilə fərqlənirlər. Ərəbyengicədən aşkar edilərək AMEA Naxçıvan Bölməsinin Arxeologiya və Etnoqrafiya Muzeyində saxlanılan nümunələrdən biri qalın divarlı olub (d/q=1,7 sm) oturacaqdan gövdəyə doğru konusşəkilli formada genişlənir (Şəkil 2,3). Silindirik boğazlı küpələrdən birinin 47 ağzının 2 sm aşağısında kiçik dairəvi deşik açılmış, boz rəngli olan digər nümunənin isə ağzının kənarı xaricə doğru meyilləndirilmiş və oval batıqlar cərgəsi ilə naxışlanmışdır. Naxçıvanın Son Eneolit keramikasının ornamentasiyasını iki qrupa ayırmaq olar. Birinci qrupa aid olanlar boyasız qabların üzərində batıq, cızma və əsasən qabların ağız kənarlarının dairəvi deşilməsi metodu ilə tətbiq edilmişdir. Dairəvi deşiklərlə bəzəmə motivi geniş yayılmışdır (Şəkil 3,3).Bu tipornamentlər həm də praktik məzmun daşımışdır. Qabların ağzının 2-3 sm aşağı hissəsində bəzən qoşa, bəzən də cərgəli şəkildə düzülən bu deşiklər müxtəlif vaxtlarda ip salınaraq mütəhərrik qulp funksiyasını yerinə yetirmişdir. Zirinclidən aşkar edilən nümunələri qabın 1-2 sm ağız kənarını cərgəli şəkildə çevrələmişdir (Şəkil 3,3). Şorsu keramikasında bəzən tək bəzən də cərgəli şəkildə tətbiq edilmişdir [1, Şəkil 5, 2-3; foto 6]. Qaratəpə [1, Şəkil 10,1] və digər abidələrin eneolit keramikasında onların tək-tək nümunələrinə rast gəlinir. Basqı motivi ornamentlər müxtəlif nümunələrlə təmsil olunmuşdur. Onlar bəzən dairəvi, bəzən novşəkilli formalarla, bəzən də daraq dişinə bənzər kiçik nöqtəşəkilli batıqlar cərgəsinin maili düzülüşü formasında ortaya çıxmışdır. Zirincli keramikasının ağız qurtaracağında kənarlarda yuvarlaqlaşdırılan trapes yaxud novşəkilli qısa paralel basqılar formasında tətbiq edilmişdir [1, Şəkil 2, 1]. Güney ağıl yaşayış yerinin konusvari formalı Eneolit kasasının ağız kənarının xaricində buğda şəkilli basma naxışlar sola meyilli paralel cərgələrlə çevrələmişdir [1, Şəkil 9,7]. Daraqlama naxış motivi özünəməxsus xüsusiyyətləri ilə fərqlənir. Bu motivdən qabların xarici, daxili səthində, bəzən də hər iki üzündə tətbiq edilmişdir. Bəzi hallarda sadəcə qabların səthinin hamarlanmasında istifadə edilmiş hər hansı bir alətin, yaxud saman dəstəsinin izini xatırladan xəfif cizgilər şəklində ortaya çıxır. Bəzi qabların səthində isə daha dərin və aydın paralel xətlər kompleksi şəklində izlənilir. Bu tip ornamentlər əsasən Ovçulartəpəsi keramikasında qeydə alınmışdır. Bununla yanaşı Çay ağzı, Güney ağıl, Şorsu, Sürümçək yaşayış yerlərinin yerüstü materialları içərisində də belə ornamentlərə rast gəlinir [1,Şəkil 9,6-7; 5,2; 11, 3-4; 14,1]. Ovçulartəpəsində qabların hər 2 üzündə rast gəlinən bu xüsusiyyət digər abidələrin həmdövr qablarının interyer hissəsində rast gəlinmişdir. Cızma naxışlar digərləri ilə müqayisədə azlıq təşkil edir. Sürümçəkdən tapılan kasa üzərində 2 cərgə paralel ziqzaq şəklində tətbiq edilmişdir [1, Şəkil 13,3]. Ornamentlərin ikinci qrupunu boya naxışlar təşkil edir. Əsasən həndəsi xətlərlə təmsil olunan boya naxışlı qablardaha çox Sürümçək yaşayış yerində qeydə alınmışdır [1, Şəkil 12, 4-5]. Buradan tapılan kasalardan birinin ağız kənarının xaricində sola doğru meyilli kiçik ölçülü oval yarımdairələr cərgəsi, silindirik boğazlı küpənin ağız xaricində isə eyni qaydada qısa enli xətlər sağa doğru meyilləndirilmişdir [1, Şəkil 14, 4,5]. Bununla yanaşı qabların boğazında, gövdəsində müxtəlif fomalı həndəsi xətlərə də rast gəlinir [1, Foto 10,13]. Diqqət çəkən xüsusiyyətlərdən biri Eneolitin Erkən mərhələsinin sevilən naxışlarından olan yuvarlaq qabartma ornamentlərin və relyef qurşaqların bu dövrdə tədricən üstünlüyünü itirməsidir. Bu ornamentlər yalnız Ovçulartəpəsindən aşkar edilmiş qablarda rast gəlinir. Məlum olduğu kimi, bu abidədən Eneolitin orta və son mərhələsinə aid təbəqələr aşkar edilmişdir. Ehtimal ki, bu ornamentlərin tətbiq edildiyi qablar orta mərhələyə aid olmuşdur. Ovçulartəpəsi yaşayış yerində Şərqi Anadolu ilə bağlı elementlər ağırlıq təşkil edir. Bu özünü Eneolit qabları üzərində izlənilən relyef qurşaqların, basma, həmçinin küncdə yuvarlaqlaşdırılmış kvadrat şəkilli, yaxud dalğavari relyef bəzəklərin öz yaxın paralellərini Norsuntəpə [8, Abb. 38; 43], Tülintəpə [7, p. 128], Böyük Güllücek [9, Resim 47] kimi Anadolu abidələrində tapmasında da göstərir. Lakin tikinti xüsusiyyətləri, qabların forması, hazırlanma texnologiyasına görə bu abidə özünəməxsus xüsusiyyətləri özündə ehtiva edir. Naxçıvançay vadisində yerləşən abidələrin tikinti xüsusiyyətləri, həmçinin saxsı məmulatında da yerli elementlərin üstünlüyü nümayiş olunmaqdadır. Beləliklə, Naxçıvanın Son Eneolit abidələrində qonşu regionlarla bəzi ortaq elementlərə rast gəlinsə də, özünəməxsus xüsusiyyətlər daha çoxdur. Tikili qalıqları, saxsı məmulatı, həmçinin onların ornamental xüsusiyyətləri Naxçıvanda Son Eneolit mədəniyyətinin yerli zəmində formalaşdığını göstərir. Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|