(Al/götürü İmran / 82) "Artıq kim bundan sonra üz çevirsə..." ifadəsi, yuxarıda sözü
edilən müqaviləs(n)i gücləndirmə məqsədinə istiqamətlidir. Mənas(n)ı da son dərəcə
açıqdır.
(Al/götürü İmran / 83) "Yaxşı onlar Allahın dinindən başqasınımı axtarırlar?... ONA təslim
olmuşdur." Bu ayə peyğəmbərlərdən alınan müqavilələ əlaqədar izahatı
ehtiva edən əvvəlki ayənin bir detalı mövqesindədir. Bu səbəbdən ayəs(n)i
bu şəkildə şərh etmək lazımdır: "Madam ki Allahın dini birdir, madam ki
uca Allah bu tək dinə söykənən olaraq peyğəmbərlərdən və
ümmətlərindən qəti söz al/götürmüşdür, madam ki əvvəl gələn peyğəmbərlər
və ümmətləri sonra gələn elçisi müjdələməklə, onun gətirdiyi
mesaja inanmaqla, onu təsdiq etməklə öhdəçiliklidirlər, bu
Əhli Kitab birlikləri səni inkar etməklə nəyi məqsəd qoyurlar? Vəziyyətlərinə
baxılsa, dini axtarır görürlər. Yaxşı onlar, Allahın biricik
dini olan İslamdan başqasınımı axtarırlar? Bu səbəbləmi səni
təsdiq etmirlər, İslam dininə bağlanmırlar? Halbuki İslama sa-
rılmaları lazım idi. Çünki İslam, insanın fitrətinə, özdoğasına söykənən
olaraq şəkillənən dindir. Onsuz da/zatən dinin belə olması lazımdır. Bunun
dəlili
budur: Göylərdə və yerdə olan ağıl və şüur sahibi
varlıqlar, yaranma məzmununda Allaha təslim olmuşlar. Bu səbəbdən
qanunuma məzmununda da ONA təslim olmaları bir zərurətdir.
"Halbuki göylərdə və yerdə hər kim varsa, istəsə də, istəyəsə də, ONA
təslim olmuşdur." Göylərdə və yerdə olan hər kəsi, bu vaxt
Müsəlman olmadıqları ifadə edilən Əhli Kitabı əhatə edən bu İslam,
"təslim olmuşdur" hərəkətinin keçmişdə reallaşmış bir mənas(n)ı ifadə
edən keçmiş bir hərəkət olması səbəbindən, Allahın əmrinə istiqamətli varoluşsal
təslim olması ifadə etməkdədir, qulluq qəsdi daşıyan boyun
eğiş mənasındakı İslamı deyil. Bu mənas(n)ı, "istəsə də, istəyəsə
də." sözü dəstəkləməkdə ya da sübut etməkdədir.
Buna görə, "ONA təslim olmuşdur." ifadəsi, medlul və
Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ...............................................................................................273
müsebbep adına dəlil və səbəbin zikredilişiyle kifayətlənilməsinə bağlı
bir nümunədir. Bu vəziyyətdə ifadənin semantik bucaqlımı
belə olar:
Yoxsa onlar İslamdan başqa bir dinmi axtarırlar? Halbuki İslam Allahın
dinidir. Çünki göylərdə və yerdə olan hər kəs ONA təslim
olmuşdur, ONun əmrinə boyun əymişdir. Əgər buna razı olsalar,
boyun əymələri könüllü olaraq reallaşmış olar. Əgər Allahın
dilədiyini istəməzlərsə, başqasını tələb etsələr, yenə də onların
haqqında ONun əmri etibarlı olacaq, ONun dediyi reallaşacaq;
həm də istəmədikləri halda.
Buradan aydın olur ki, "istəsə də, istəyəsə də." ifadəsinin
orijinalındakı "vav" bağlayıcıs(n)ı, iki vəziyyəti bir-birindən ayırma məqsədinə
istiqamətlidir. Bu səbəbdən "istəmək"dən məqsəd, onların uca Allahın
özləriylə əlaqədar olaraq iradə etdiyi sevdikləri şeylərə razılıq
göstərmələri vəziyyəti, "istəməmək"dən də məqsəd, ölüm, yoxsulluq
və xəstəlik kimi uca Allahın özləriylə əlaqədar olaraq iradə et/ət-
tiği sevmədikləri şeylərdən məmnun olmamaları vəziyyətidir.
"Və ONA çeviriləcəklər." Bu da, İslamın din olaraq mənimsənməsinin
bir başqa tələb edici səbəbidir. Çünki onlar, geçek
Mövlaları olan Allaha çeviriləcəklər, küfrlərinin və şirklərinin
özlərini sürüdüyü şeylərə deyil.
(Al/götürü İmran / 84) "Də ki: "Biz Allaha, bizə endirilənə... iman etdik." ayəs(n)i, peyğəmbərimizdən və digər peyğəmbərlərdən alınan müqaviləyə söykənən olaraq
ona yönəldilən bir əmri ifadə etməkdədir. Ondan, özü və ümmətindən
inanlar adına; "Biz Allaha, bizə endirilənə... iman etdik."
deməsi istənməkdədir.
Az əvvəl işarə etdiyimiz kimi, bu da söz mövzusu müqavilənin həm
peyğəmbərlərdən, həm də onların ümmətlərindən alındığına bağlı
bir dəlil xüsusiyyətindədir.
"...İbrahim, İsmayıl, İshak, Yaqub və nəvələrə endirilənə..." Burada
adları zikr edilənlər, İbrahim soyundan gələn peyğəmbərlərdir.
Ayədən, "nəvələr"lə nəzərdə tutulanların, Yaqubun soyundan gelən
peyğəmbərlər və ya Davud, Süleyman, Yunus, Eyub və digərləri kimi
274........................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.
İsrailoğulları qəbilələrindən olan peyğəmbərlər olduğuna bağlı bir
bilvasitə işarə qəbul etmək mümkündür.
"Və peyğəmbərlərə Rəblərindən verilənlərə..." ifadəsi, cümlə içində
şərhi ümumiləşdirmək məqsədiylə iştirak etməkdədir. Məqsəd,
Adəm və Nuh kimi digər peyğəmbərləri də əhatə içinə al/götürməkdir.
Sonra da; "Onlardan heç biri arasında ayrılıq güdmərik. Və biz
ONA təslim olmuşlarıq." ifadəsiylə bütünü bir qiymətləndirmə altına
toplanır.
"Kim İslamdan başqa bir din axtarsa, əsla ondan qəbul edilməz."
ifadəsi, alınan müqavilənin əhatə sahəsinin xaricində qalan yanaşmanın
mənfilənməsini məqsəd qoymaqdadır. Bu səbəbdən müqavilənin gərəklərini
yerinə yetirmənin zəruriliyi vurğulanmaqdadır.
AYƏLƏRİN HƏDİSLƏR İŞIĞINDA ŞƏRHİ
Mecma-ul Bəyan adlı əsərdə, Əmr-ül Möminindən (ə.s) belə
rəvayət edilər: "Uca Allah, bizim Peyğəmbərimizdən əvvəl, bütün
peyğəmbərlərdən qəti söz al/götürdü ki, onun gəlişini və xüsusiyyətlərini
ümmətlərinə xəbər versinlər, onu müjdələsinlər, onu təsdiq etmələrini
əmr etsinlər." (c. 1, s. 468, Tahran nəşr/təzyiqi)
et-Dürr-ül Mensur adlı əsərdə, İbni Cərir, Əli b. Əbi Talibdən
(r.ə) rəvayət edər: "Uca Allah Adəmdən indiyə qədər göndərdiyi
bütün peyğəmbərlərdən Hz. Məhəmməd (s. a. a) haqqında qəti
söz al/götürmüşdür. Əgər onun göndərilişi əsnasında yaşayırlarsa, qətiliklə
ona inanacaqlar, ona kömək edəcəklər, ona inanmağı əmr edəcək
və qövmlərindən bu barədə söz al/götürəcəklər." Hz. Əli bunları
söylədikdən sonra bu ayəs(n)i oxudu: "Hanı Allah peyğəmbərlərin
müqaviləsini al/götürmüşdü: "Sizə kitab və hikmət versəm..." (c. 2, s. 47, Beyrut
nəşr/təzyiqi)
Yuxarıda yer verdiyimiz iki rəvayət, daha əvvəl də işarə edildiyi
kimi, ayənin ləfzinin və axışının dəlalət etdiyi xüsusu ümumiyyətlə
açıqlamaqdadırlar.
Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ...............................................................................................275
Mecma-ul Bəyan və əl-Cevami adlı əsərlərdə İmam Cəfər Sadiğin
(ə.s) ayənin mənasıyla əlaqədar olaraq belə buyurduğu rəvayət
edilər: "Hanı Allah, peyğəmbərlərin ümmətlərindən müqavilə al/götürmüşdü.
Hər ümmətdən peyğəmbərini təsdiq etmək, onun gətirdiyi dinə
görə əməl etmək üzrə söz al/götürmüşdü. Ancaq onlar verdikləri sözlərini
tutmadılar; peyğəmbərlərinin şəriətlərinin bir çoxunu tərk etdilər,
bir çoxunu da təhrif etdilər." (Mecma-ul Bəyan, c. 2, s. 468, Tahran nəşr/təzyiqi)
Rəvayətdə haqqında danışılan xüsus, ayənin uyğunlaşdırıla biləcəyi mövzulardan
birinə təmas etmə şəklindədir. Bu səbəbdən, ayənin həm peyğəmbərləri,
həm də ümmətlərini əhatə edən ümumilikdə olmasıyla
ziddiyyət təşkil etməz.
Yenə Mecma-ul Bəyan adlı əsərdə, Əmr-ül Mömininin, "Bunu
təsdiq etdiniz və bu barədə əhdimi al/götürdünüzmü?" ifadəsiylə əlaqədar
olaraq belə buyurduğu rəvayət edilər: "Yəni, "Bunu təsdiq etdinizmi?
Və buna bağlı olaraq ümmətlərinizdən söz al/götürdünüzmü?" Peyğəmbərlər
və ümmətləri dedilər ki: "Təsdiq etməmizi əmr etdiyin şeyi
təsdiq etdik." Allah buyurdu ki: "Bu barədə ümmətləriniz üzərində
şahid olun. Mən də sizinlə birlikdə, sizin və ümmətlərinizin üzərində
şahidim." (c. 2, s. 468)
et-Dürr-ül Mensur adlı əsərdə, İbni Cərir, Əli b. Əbu Talibin,
"Elə isə şahid olun..." deyə başlayan ifadəylə əlaqədar olaraq belə
buyurduğunu rəvayət edər: "Uca Allah buyurur ki: "Bu barədə
ümmətləriniz üzərində şahid olun. Mən də sizinlə birlikdə sizin və
onların üzərində şahidim. Ey Məhəmməd, bütün ümmətlər içində,
bu əhddən sonra, kim səndən üz çevirsə, işdə onlar fasiqlərdir,
küfr içində haqqa baş qaldıranlardır." (c. 2, s. 48, Beyrut nəşr/təzyiqi)
Biz, daha əvvəl, rəvayətin mənasının hansı xüsusa istiqamətli
olduğunu ifadə etdik.
Təfsir-ul Qummuda İmam Sadiğin (ə.s) belə buyurduğu rəvayət
edilər: "Uca Allah, zerr aləmində onlara belə demişdi: "Bunu
təsdiq etdiniz və bu barədə əhdimi al/götürdünüzmü?" Onlar da; "Təsdiq
etdik." demişlər idi. Bunun üzərinə Allah mələklərə; "Şahid olun."
276........................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.
demişdi." (c. 2, s. 107, Qum nəşr/təzyiqi)
Mən deyərəm ki: Belə bir nəticə, daha əvvəl də işarə edildiyi kimi,
ayənin zahirindən ilk etapda qəbul edilməsə də ayə tamamilə belə
bir şərhə bağlı deyil.
et-Dürr-ül Mensur adlı əsərdə, "Kim İslamdan başqa bir din
axtarsa..." ayəsiylə əlaqədar olaraq Əhməd və Taberaninin (el-Evsatda)
Əbu Hureyrdən belə rəvayət etdikləri yazılar: "Rəsulullah (s. a. a)
buyurdu ki: "Qiyamət günü əməllər bir-bir gəlir. Namaz gəlir deyər ki:
"Ya Rəbbi, mən namazım." Allah deyər ki: "Sən xeyr üzrəsən." Sədəqə
gəlir və deyər ki: "Ya Rəbbi, mən sədəqəyəm." Allah; "Sən xeyr
üzrəsən." deyər. Sonra oruc gəlir və deyər ki: "Mən orucum." Allah;
"Sən xeyr üzrəsən." deyər. Sonra bütün əməllər gəlir və Allah hər
birinə; "Sən xeyr üzrəsən." deyər. Sonunda İslam gəlir və deyər ki:
"Rəbbim, sən Salamsan, mən də İslamım." Bunun üzərinə Allah
deyər ki: "Sən xeyr üzrəsən. Bu gün səninlə al/götürər və səninlə verərəm."
Allah kitabında belə buyurmuşdur: "Kim İslamdan başqa bir din
axtarsa, əsla ondan qəbul edilməz. O, axirətdə də itkiyə uğrayanlardandır."
(c. 2, s. 48, Beyrut nəşr/təzyiqi)
et/ət-Tövhid adlı əsərdə (s. 46, h: 7) və Təfsir-ul Ayyaşidə (c. 1, s. 182,
h: 78), ayələ əlaqədar olaraq İmam Sadiqdən (ə.s) belə rəvayət edilər:
"Burada nəzərdə tutulan, onların uca Allahı birlemeleri, təkliyini təsdiq
etmələridir."
Mən deyərəm ki: Allahı birləmə (tövhid), Allahın qullarından istədiyi
hər şeydə ONA təslim olmağı tələb edir. Bu səbəbdən ayələ əlaqədar
bu mənalandırma da, şərh hissəsində zikr etdiyimiz anlama
dönmüş olur. Əgər bununla sırf şiryin mənfilənməsi nəzərdə tutulmuşsa,
o zaman ayədə keçən "istəyə" və "istəməmə", qocas(n)ı
və zəruri yol göstəriciliyi ifadə etmiş olarlar.
Bil ki: Ayyaşi (c. 1, s. 181, h: 76) və Qummu (c. 1, s. 106) təfsirlərində
və başqa yerlərdə köçürülən digər bəzi rəvayətlərdə, "Hanı Allah
peyğəmbərlərin müqaviləsini al/götürmüşdü..." ayəsiylə əlaqədar olaraq deyilir
ki: "Qətiliklə Rəsulullaha iman edəcəksiniz və Əmr-ül
Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ...............................................................................................277
Mömininə kömək edəcəksiniz."
Aydın olduğu qədəriylə bu rəvayətlərdə, "ona iman edəcəksiniz"
ifadəsindəki əvəzlik Rəsulullaha, "ona köməkçi olacaqsınız" ifadəsindəki
əvəzlik də Əmr-ül Mömininə çevirilərək ayə təfsir
edilmişdir. Lakin ayənin ləfzindən buna bağlı bir dəlil qəbul etmək
mümkün deyil.
Ancaq bu çərçivədə Ayyaşi, Salam b. Müstenirdən belə rəvayət
edər: "İmam Sadiq (ə.s) buyurdu ki: "Onlar özlərini, elə bir
adla adlandırmışlar ki, uca Allah Əli b. Əbi Talibdən başqasını
onunla adlandırmamışdır və onun şərhinin zamanı da gəlməmişdir."
Dedim ki: "Sənə fəda olum, şərhinin vaxtı nə zamandır?"
Buyurdu ki: "Onun şərhinin zamanı gəlincə, Allah bütün peyğəmbərləri
və möminləri onun qarşısında yığacaq və onlar ona kömək
edəcəklər. Bu, bu ayədən çıxan bir nəticədir: "Hanı Allah peyğəmbərlərin
müqaviləsini al/götürmüşdü: "Sizə kitab və hikmət versəm... mən
də sizinlər birlikdə şahid olanlardanım." (c. 1, s. 181, h: 77, Tahran nəşr/təzyiqi)
Bu rəvayət göz qarşısında saxlanılsa, yuxarıda işarə etdiyimiz
problemin həlli asanlaşar. Çünki bu problem, ancaq söz
mövzusu rəvayətlərin təfsir şəklində qəbul edilməsi vəziyyətində ortaya
çıxar. Şərh şəklində qəbul edilməsi vəziyyətində söz mövzusu olmaz.
Çünki şərh, daha əvvəl "Sənə kitabı endirən Odur..." (Al/götürü İmran, 7)
ayəsini təfsir edərkən ifadə etdiyimiz kimi, məna növündən olmayıb
lafızla əlaqəli deyil.
278........................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.
-------------------------
[YUXARI GIT]
əl-Mizan Təfsiri
Allame Məhəmməd Hüseyn TABATABAİ(r.a)
Dəri: 3
AL/GÖTÜRÜ İMRAN SURƏSİ
( 1-120. Ayələr)
İÇİNDƏKİLƏR
81- Hanı Allah peyğəmbərlərin müqaviləsini al/götürmüşdü: "Sizə kitab və
hikmət versəm, sonra sizə bərabərinizdəkini təsdiqləyən bir elçi
gəlirsə, qəti olaraq ona iman edəcəksiniz və ona köməkçi olacaqsınız."
Demişdi ki: "Bunu təsdiq etdiniz və bu barədə əhdimi al/götürdünüz
mı?" Onlar; "Təsdiq etdik." demişlər idi də; "Elə isə şahid olun,
mən də sizinlə birlikdə şahid olanlardanım." demişdi.
82- Artıq kim bundan sonra üz çevirsə, işdə onlar fasiqlərdir.
83- Yaxşı onlar Allahın dinindən başqasınımı axtarırlar? Halbuki
göylərdə və yerdə hər kim varsa, istəsə də, istəyəsə də, ONA təslim
olmuşdur və ONA çeviriləcəklər.
84- De ki: "Biz Allaha, bizə endirilənə, İbrahim, İsmayıl, İshak,
Yaqub və nəvələrə endirilənə, Musaya, İsaya və peyğəmbərlərə
Rəblərindən verilənlərə iman etdik. Onlardan heç biri arasında ayrılıq
güdmərik. Və biz ONA təslim olmuşlarıq."
85- Kim İslamdan başqa bir din axtarsa, əsla ondan qəbul edilməz.
O, axirətdə də itkiyə uğrayanlardandır.
AYƏLƏRİN ŞƏRHİ
Bu ayələr, əvvəlki ayələrdən müstəqil, əlaqəsiz deyil.
Ayələrin axışı bir və davamlıdır, birliyini qoruyaraq axmaqdadır.
Sanki uca Allah, Əhli Kitabın, din və kitabla əlaqədar olaraq sahib
olduqları məlumata baxmayaraq azdıqlarını, sözləri qoyulduqları mənaların
xaricinə çəkib şərh etdiklərini, insanların başını qarışdıraraq
haqqı görmələrinə mane olduqlarını, peyğəmbərlər arasında
ayrım etdiklərini, Resulul-lahın (s. a. a) peyğəmbərliyinə işarə
edən ayələri inkar etdiklərini açıqladıqdan və bu vaxt Xristianların
açıqca, Yəhudilərin də üstü bağlı bir şəkildə iddia
etdikləri kimi- Musa və İsa (ə.s) kimi bir peyğəmbərin Allahı buraxıb
özünün və ya peyğəmbərlərdən və mələklərdən birinin Rəb əldə edilməsini
əmr etmiş olmasını mənfiləydikdən sonra, mənfiliyi
266........................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.
daha da gücləndirici bir ünsür olaraq onlara belə bir sual yönəltməkdədir:
Belə bir şey necə ola bilər? Halbuki Allah peyğəmbərlərdən
müqavilə al/götürmüşdür. Bu müqavilənin gərəyi olaraq onlar, özlərindən əvvəl
və sonra gələn hər peyğəmbərə inanıb ona kömək etmək məcburiyyətindədirlər.
Özlərindən əvvəlki bütün peyğəmbərləri təsdiq etməli,
özlərindən sonra gələcək olan peyğəmbərləri də müjdələməlidirlər.
Hz. İsanın Hz. Musanı və şəraitini təsdiq etməsi və Hz.
Məhəmmədin (s. a. a) gəlişini müjdələməsi kimi. Ayrıca uca Allah,
bu mövzuda ümmətlərindən söz al/götürmələri və onlar üzərində şahidlik
etmələri barəsində də peyğəmbərlərdən müqavilə al/götürmüşdür.
Bu sualı yönəltdikdən sonra da bunun, suverenliyi göyləri və
yeri örtən "İslam" olduğunu açıqlamışdır.
Sonra da elçisindən, könüldən itaət edərək bu müqaviləyə uyğun gəlməsini
istəmişdir. Allaha inanmasını, heç bir ayrım etmədən özündən
əvvəl gələn bütün peyğəmbərlərə endirilənlərə iman etməsini,
uca Allaha təslim olmasını, bunu özü və ümməti adına
etməsini əmr etmişdir. Bu, vasitəsisiz olaraq ondan və bilvasitə olaraq
də ümmətindən müqavilə al/götürməkdir. Bu xüsusu irəlidə açıqlayacağıq.
Dostları ilə paylaş: |