Əl-Mizan Təfsiri Allame Məhəmməd

4- Quranın Şərhini Allahdan Başqası Belə bilərmi?

Bu mövzu da təfsir alimləri arasında sıx mübahisə/müzakirələrə niyə/səbəb

olmuşdur. Mübahisə/müzakirənin və ixtilafın səbəbi, bu ifadəyə istiqamətli anlayışların

fərqliliyidir: "Və elmdə dərinləşənlər: Biz ona inandıq, bütünü

Rəbbimizin qatındandır." Bu ifadənin orijinalının başındakı

"vav" hərfinin atif ədatımı, yoxsa istinaf (yeni bir xüsusa keçiş)

ədatımı olduğu nöqtəsində fərqli görüşlər irəli sürülmüşdür. Bəzi

ilk qurşaq təfsirçilər, Şafisilər və Şiə məzhəbinə mənsub təfsirçilərin

böyük bir qisimi, "vav" hərfinin atif ədatı olduğu və elmdə

dərinləşənlərin Quranda iştirak edən təşbehli ifadələrin şərhlərini

bildikləri istiqamətində görüş ifadə etmişlər. İlk qurşaq təfsirçilərin

böyük qisimi və Əhli Sünnədən Hənəfilər, "vav" hərfinin "istinaf"

ədatı olduğunu vəmi-teşəbih ifadələrin şərhlərinin Allahdan

başqası tərəfindən bilinə bilməyəcəyini, təşbehli ifadələrin şərhlərinin

uca Allahın xüsusi məlumatı daxilində olduğunu ifadə etmişlər.

İlk fikiri müdafiə edənlər öz fikirlərini sübut etmək üçün

müxtəlif dəlillər təqdim etmiş, bəzi rəvayətləri irəli sürmüşlər. İkinci

fikiri müdafiə edənlər də başqa üsullara və təşbehli ifadələrin

şərhlərinin uca Allahın xüsusi məlumatının daxilində olduğunu

ifadə edən rəvayətlərə söykən/dözmüşlər. Hər qrup qarşı tərəfin fikirini

çürütmək və dəlillərini etibarsız etmək üçün sıx bir səy

içinə girmişdir.

Al/götürü İmran Surəsi 7-9 ........................................................................................ 311

Bu nöqtədə, bir arast?rmac?n?n, məsələnin cesitli arast?rma və <aliimran1_120.htm>

irdələmələrə mövzu olduğu ilk gündən etibarən bəzi qarışdırmalara

məruz qaldığını ağılında saxlaması lazımdır. Məsələn təşbehli

ifadənin möhkəm ifadəyə dönüşü xüsusu digər bir ifadəylə

təşbehlidən qəsd edilən məna, ayənin şərhi xüsusuyla qarışdırılmışdır.

Məsələylə əlaqədar olaraq ortaya qoyduğumuz xüsuslara və

ixtilafların dayaqları və hər iki tərəfin söylədikləri məzmununda

serd etdiyimiz nöqtələrə nəzər salanlar bunu fərq edəcəklər.

Buna görə, tərəflərin hər birinin dəlillərini detallı bir şəkildə

təqdim etməyi gərəksiz gördük. Çünki bunların əsl dayaqları etibarilə

səhv bir zəminə oturduqları qətilik qazandıqdan sonra, birini

sübut etmisən və ya birini çürütmüsən nə çıxar.

Mövzuya bağlı olaraq irəli sürülən rəvayətlərə gəlincə, bunlar,

Quranın ifadəsinin zahiriylə ziddiyyət təşkil etməkdədir. Çünki məsələyə müsbət

baxımdan yaxınlaşan rəvayət, yəni elmdə dərinləşənlərin təşbehli

ifadələrin şərhlərini biləcəyinə dəlalət edən rəvayətlər, şərh anlayışını,

təşbehli ifadələrin mənalarıyla eyni tutur. Halbuki,

Quran da şərh anlayışı bu mənada istifadə edilməmişdir. Məsələn Əhli

Sünnə qaynaqlarında belə bir rəvayət iştirak etməkdədir: Rəsulullah

Əfəndimiz İbni Abbas haqqında belə dua etdi: "Allahım onu dində

dərin qavrayışa (təfəkkürə) çatdır və ona şərh öyrət." (Səhihi Buxari,

c. 2, s. 48)

Bir başqa rəvayətdə isə, İbni Abbasın belə dediyi ifadə edilər:

"Mən elmdə dərinləşənlərdənim və mən Quranın şərhini bilirəm."

(et-Dürr-ül Mensur, c. 2, s. 7)

Yenə İbni Abbasdan belə rəvayət edilər: "Möhkəmlər, nasih

ayələrdir. Təşbehlilərsə, mensuh ayələrdir." (et-Dürr-ül Mensur,

c. 2, s. 4)

Onların anladıqlarına görə, bu rəvayətlərdən, möhkəm bir aya-

tin mənasının təşbehli bir ayənin şərhi olduğu şəklində bir nəticə

çıxır. Ancaq biz, bu mənada bir şərh faktının ayədə söz mövzusu

edilmədiyini ifadə etmişdik.

312 ............................................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

Mənfi rəvayətlərə, yəni, təşbehli ayələrin şərhinin Allahdan

başqa heç kim tərəfindən bilinə bilməyəcəyini ifadə edən rəvayətlərə

gəlincə, İbni Abbasdan belə rəvayət edilər: İbni Abbas, üzərində

dayandığımız ayəs(n)i: "Onun şərhini Allahdan başqası bilməz.

Elmdə dərinləşənlər isə, belə deyərlər: Biz ona inandıq" şəklində

oxuyardı/oxucu idi." (et-Dürr-ül Mensur, c. 2, s. 6) [Yəni yekulu=derler sözü artırardı]

Übey b. Kabın da eyni şəkildə oxuduğu rəvayət edilər. İbni

Məsuddan belə rəvayət edilər: O yuxarıdakı ayəs(n)i: "Onun şərhi,

ancaq Allah qatındadır. Elmdə dərinləşənlər isə, biz ona inandıq,

deyərlər" şəklində oxuyardı/oxucu idi [yəni indellah=Allah qatındadır şəklində

oxuyardı/oxucu idi].

Dəlil olaraq göstərilən bu rəvayətlər hər hansı bir şeyi sübut etməyə

yaramaz. Əvvəlcə bu tərz qiraətlər hər hansı bir dəlil

ehtiva etməzlər.

İkincisi, bu qiraətlərdən əldə ediləcək ən/en irəli səviyyədəki dəlil budur:

Ayə, elmdə dərinləşənlərin şərhi bildiklərinə dəlalət etməz.

Halbuki ayənin buna dəlalət etməməsiylə iddia edildiyi kimi olmadığına

dəlalət etməsi iki fərqli şeydir. Çünki bunun varlığına bir başqa

dəlilin işarə etməsi mümkündür.

Dəlil olaraq irəli sürülən hədislərdən nümunələr:

et-Dürr-ül Mensur adlı əsərdə Taberanidən, o da Əbu Malik əl-

Eş'ari'den belə rəvayət edər. Əbu Malik əl-Eş'ari deyər ki: Rəsulullah

Əfəndimizin belə buyurduğunu duy/eşitdim: "Ümmətim üçün yalnız

bu üç xüsus üçün narahatlıqlanıram: Birincisi; mallarının artması və

bundan ötəri bir-birlərini qısqanaraq döyüşmələri. İkincisi; önlərinə

kitabın açılması, buna qarşı mömin insanların şərhini etmək

məqsədiylə kitabdan bəzi

şeylər al/götürməsi. "Halbuki onun şərhini Allahdan

başqası bilə bilməz. Elmdə dərinləşənlər isə: Biz ona inandıq, bütünü

Rəbbimizin qatındandır." deyərlər. Təmiz ağıl sahiblərindən başqası

öyüd al/götürüb-düşünməz." Üçüncüsü; elmlərinin artması, amma elmə

lazım olan diqqəti göstərməyib onu boş yerə məhv etmələri." (c. 2, s. 5)

Al/götürü İmran Surəsi 7-9 ........................................................................................ 313

Əgər bu hədisin şərhin bilinməsi məzmununda mənfiliyə dəlalət

etdiyi fərz edilsə, yalnız mütləq mənada mömin insan baxımından

bir mənfiliyə dəlalət etdiyi söz mövzusu ola bilər. Xüsusi olaraq

elmdə dərinləşənlərin bilməyəcəklərinə dəlalət etməz. Dəlil

təqdim etməyə çalışan kimsəyə, xüsusi olaraq elmdə dərinləşənlərin bilməyəcəklərini

ifadə edən dəlillər ancaq yaraya bilər. Bu səbəbdən

ümumi xüsusiyyətli bu cür ifadələr iddia ediləni sübut edə bilməz.

Möhkəm ayələrə təbii/tabe olmanın, təşbehlilərə də inanmanın

lazımlılığını vurğulayan rəvayət kimi. Ancaq bu rəvayətlərin elmdə

dərinləşənlərin şərhi bilmədiklərinə dəlalət etmədikləri şübhə ol/tapılmayan

bir xüsusdur.

Alusi təfsirində, İbni Cəririn İbni Abbasdan merfu olaraq belə

rəvayət etdiyi iştirak edər: Qurani Kərim dörd hərf (ana mövzu) üzərində

enmişdir. Halal və haram bunlar arasında iştirak edər. Heç kim

bunları bilmədiyi üçün üzrlü sayıla bilməz. Bir başqas(n)ı da təfsirdir. Alimlər

bunların şərhini edərlər. Biri də Allahdan başqa heç kimin

bilmədiyi təşbehli ayələrdir. Allahdan başqa kim bunları

bildiyini iddia etsə o, yalançıdır."

Hədis merfu (rəvayət zəncirinə toxunulmadan) olmasının, Peyğəmbərimizin

onun haqqında dua etdiyinə bağlı rəvayətlərlə və

yenə özünün bunları bildiyini iddia etməsi ilə ziddiyyət təşkil etməsinin

yanında Quranın zahiri ilə də ziddiyyət təşkil etməkdədir. Daha əvvəl də açıqladığımız

kimi, şərh, təşbehli ifadənin mənasından fərqli bir şeydir.

Bu nöqtədə bunu söyləmək lazımdır: Qurani Kərim, şərhinin Allahdan

başqasının da biləcəyini ifadə etməkdədir. Bu ayədə isə,

buna bağlı bir dəlil yoxdur.

İkinci xüsusa (ayədə şərhi Allahdan başqasının biləcəyinə bağlı

bir dəlil olmamasına) gəlincə; əvvəlki şərhlərdən bu xüsus

açıqlıq qazanmışdır: Ayənin girişindəki ifadələr, son qisimində

iştirak edən ifadələr və bu ayəs(n)i izləyən ayələrin məzmunu, təfsirini təqdim et-

duğumuz ayənin, Quran ayələrinin möhkəm və təşbehli olmaq

üzrə iki hissəyə ayrıldıqlarını və insanların da bunların qarşısında

314 ............................................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

fərqli rəftarlar içinə girdiklərini vurğulamağa istiqamətlidir. Buna görə,

bir qisim insanlar, ürəklərindəki sapma meylindən ötəri,

təşbehlilərə uyğun gəlmə meyli göstərməkdədirlər. Bir qisim insanlar

də qəti bir qərarlıqla möhkəmlərə uyğun gəlməkdə və təşbehlilərə də

inanmaqdadırlar. Bu rəftarların səbəbi, elmdə qazandıqları dərinlikdir.

Bu ayənin axışı içində, elmdə dərinləşənlərdən danışılmasının

birinci səbəbi, ürəklərində sapma meyli ol/tapılanlardan, onların

Quranı ələ alış üsullarından və tənqidi hakkeden davranışlarından

danışılmasına qarşılıq bunların vəziyyətlərini və Quranı ələ

alış üsullarının açıqlanmasıdır. Təfsir məzmununda, bu çərçivənin

xaricinə çıxmaq, ayənin məqsədinin xaricinə çıxmaqdır.

Ayrıca bu ayə onların şərhi bilmə nöqtəsində bir fəaliyyətlərinin

ol/tapıldığına dəlil meydana gətirməz. Belə bir şeyi ayədən qəbul etmək

üçün əvvəldən işarə etdiyimiz qeyri-kafi və əskik dəlillər xaricində hər hansı

bir dəlil yoxdur. Bu səbəbdən: "Onun şərhini Allahdan başqası

bilməz" ifadəsindəki təsis olduğu kimi dayanmaqdadır; nə atif, nə

istisna nə də bir başqa ədat bu vəziyyəti poza bilməz. Bu halda ayənin

işarə etdiyi xüsus, şərhlə əlaqədar məlumatların uca Allaha xas və onunla

məhdud olduğu xüsusdur. Onun şərhini bilmək sırf Allaha özgüdür.

Ancaq bu, bir başqa dəlilin uca Allahdan başqasının da ONun

icazəsiylə bu cür məlumatlara sahib olmasını göstərməsinə maneə deyil.

Eynilə qeyb məlumatında olduğu kimi. Uca Allah Quranın dəyişik

ayələrində belə buyurur: "Də ki: Göylərdə və yerdə qeybi

Allahdan başqa kimsə bilməz." (Nəml, 65) "Qeyb yalnız Allahındır"

(Yunus, 20) "Qeybin açarları ONun qatındadır, ONdan başqa

heç kim qeybi bilməz." (Ən'am, 59) Yuxarıda təqdim etdiyimiz bütün

ayələr, qeybə bağlı məlumatların sırf Allaha xas qılındığını göstərməkdədir.

Ardından belə buyurur: "O qeybi biləndir. Öz

qeybini kimsəyə açıq saxlamaz. Ancaq elçiləri içində razı olduğu

kəslər başqa." (Cin, 26-27) Bu ayə, Allahdan başqa bəzi kəslərin

qeybə bağlı bəzi məlumatları biləcəyini ortaya qoymaqdadır. Bunlar

Al/götürü İmran Surəsi 7-9 ........................................................................................ 315

də elçilər içində Allahın razı olduğu kəslərdir. Quranda daha

bunun bir çox nümunəs(n)i vardır.

Məsələnin birinci istiqamətinə gəlincə, Quran Allahdan başqa

kəslərin də bir ölçüdə şərhi biləcəklərinə işarə etməkdədir.

Bunu belə açıqlamaq mümkündür: Yuxarıdakı

şərhlərimizdən də aydın olduğu kimi, bir ayənin şərhi, zehin xarici

bir faktdır. Bu faktın, ayənin zehni qarşılığı (medlulu) ilə olan

əlaqəsi, örnəklə örnəkləndirilən şey arasındakı əlaqə kimidir.

Bu səbəbdən şərh, ayənin dəlalət funksiyas(n)ı baxımından onun medlulu

deyilsə də, bir şəkildə onun tərəfindən izah edilməkdə, onun içində

qorunmaqdadır. Eynilə: Səbəblərini məhv edən bir şeyi istəyən bir insana:

"Südü yayda məhv etdin" (Keçdi Borun bazarı) deməyin kimi.

Çünki bu deyimin ləfzinin dəlalət etdiyi məna, qadının yaz mövsümündə

südü məhv etməsidir. Bu isə, mövzu ilə üst-üstə düşməməkdədir.

Buna baxmayaraq xitab edilən adamın vəziyyətini örnəkləndirməkdədir,

onun vəziyyətini canlandırmaqdadır, sözün orijinal medlulu vasitəçiliyi

ilə meydana gətirdiyi mənzərəyə bənzər bir şəkildə zehində təsəvvür

edilməsini təmin etməkdədir.

Şərh də eynilə bunun kimidir. Çünki hər hansı bir hökmün qanuna

bağlanmasını və ya hər hansı bir ilahi məlumatın açıqlanmasını ya

də Quranın hekayələrindən hər hansı birinin məzmunu olan hər hansı

bir hadisənin meydana gəlişini tələb edən zehin xarici gerçək, söz mövzusu

qanunun ləfzi (əmr və nəhy) və ya şərh ya da filan hadisə

(mütabiki olaraq) tibbə tibb ona dəlalət etməsə də hökm və ya şərh

yaxud hadisə, ondan qaynaqlandıqları, onun vasitəsilə diqqətə çarpanlaşdıqları

üçün, bunlar bir şəkildə onu izah edən və ona işarə edən

əsərləri mövqesindədir. Eynilə bir əfəndinin xidmətçisinə: "Mənə su

ver" deməsi kimi. Bu söz insan təbiətinin öz kamalını tələb etməsindən

qaynaqlanmaqdadır. Çünki zehin xarici bu həqiqət varlığın

qorunmasını və qalıcılığını tələb edir. Bu da bədəndə təhlil edilib

itən bir şeyin yerinin doldurulmasını tələb edir. İşdə gərək

316 ............................................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

li qidaları, suya aldanmağı və ya sözgəlişi birinə su verməsini əmr etməyi

tələb etməkdədir.

Bu səbəbdən adamın: "Mənə su ver" sözünün şərhi, insanın, bu

sözün deyildiyi anda insanın zehin xarici təbiətinin varlığının və

qalıcılığının kamalını tələb edici xüsusiyyətidir. Əgər bu zehin xarici həqiqət

başqa bir şeylə yer dəyişdirsə, su verməyi əmr etməkdən

ibarət olan hökm bir başqa hökmlə yer dəyişdirmiş olacağından

birincisi də ortadan qalxmış olacaq. [Məsələn yemək yemədiyindən

ötəri susuzluq yerinə aclığı hiss etsə, "mənə su gətir" hökmü,

yerini "mənə yemək gətir" hökmünə verər]

Ədəb və ədəb qaydaları məzmununda aralarında hədsiz fərqliliklər

olan hər hansı bir insan birliyi içində bilinən bilinən (müsbət

qarşılanan) bu səbəbdən edilən və ya münkər bilinən (müsbət

qarşılanmayan) bu səbəbdən uzaq durulan hərəkətlər, o cəmiyyət içində

gözəl və ya çirkin sayılmadan qaynaqlanmaqdadır. Hərəkətlərin gözəl

və ya çirkin olaraq bilinməsi də zaman, məkan və keçmişdən devralınan

ənənə və adətlər kimi hərəkəti işləyən adamın zehinində miras

yoluyla yığılan və ətrafında yaşayan digər insanların davranışlarından

müşahidə etmək surətiylə düşüncəsinə nəqş edilən birləşmiş və

uyğun xəstəliklər məcmuəsinə söykən/dözməkdədir. İşdə müxtəlif uyğun

cüzlərdən ibarət olan/yaranan bu xəstəlik, adamın bir şeyi etməsinin və ya et-

mamasının şərhidir, onun etməsinin və ya etməməsinin eynisi

deyil. Yalnız etmək və ya etməmək şəklində ehtiva edilməkdə,

qorunmaqda və onlarla ona işarə edilməkdədir. Əgər ictimai ətrafın

dəyişməsi söz mövzusu olsa, etmək və ya etməmək surətiylə

gündəmə gələn şey də dəyişikliyə uğrayacaq.

Bu halda, şərhi olan şey, istər bir hökm olsun, istər bir hekayə

olsun, istər bir hadisə olsun, şərhin dəyişməsiylə qaçınılmaz olaraq

dəyişikliyə uğrayar. Buna görə: "Ürəklərində bir sürüşmə olanlar, fitnə

çıxarmaq və şərhini etmək üçün ondan təşbehli olanına

uyğunlaşdırar. Halbuki onun şərhini Allahdan başqası bilməz..." ayəsinə

baxdığında, ürəklərində bir sürüşmə olanların, fitnə çıxarmaq amma

Al/götürü İmran Surəsi 7-9 ........................................................................................ 317

cıyla təşbehli ayələrlə nəzərdə tutulmayan bir şeyə uyğun gəlmək istədiklərindən

danışıldığında onların bununla söz mövzusu ayələrin şərhlərinə

uyğun gəlməyi məqsəd qoyduqlarından da danışılır ki onların şərh dedikləri

şey, adı çəkilən ayələrin gerçək şərhləri deyil. Əks halda

onların şərh deyərək uyğun gəlmək istədikləri şey söz mövzusu ayələrin

gerçək şərhləri olsaydı, bu vəziyyətdə təşbehli ayəyə təbii/tabe olmaları

doğru və yerində olardı. Bu səbəbdən tənqid edilmələrinə də gərək

qalmayacaqdı. Bu vəziyyətdə, təşbehlidən nəzərdə tutulanı təyin edən

möhkəm ayənin dəlalət etdiyi şey, onların təşbehlidən anladıqları

və təbii/tabe olduqları ancaq möhkəmdən nəzərdə tutulmayan bir mənala

yer dəyişdirmiş olacaqdı.

Yuxarıda izah etdiklərimizlə bu nöqtə açıqlığa qovuşmuş olur:

Quranın şərhi, zehin xarici həqiqətlərdir. Quran ayələri təlimlərində,

hökmləri qanuna bağlamalarında və açıqladığı digər xüsuslarda

bu həqiqətlərə söykən/dözər. Eləki bu həqiqətlərdən biri dəyişmiş

olduğu fərz edilsə, ayələrin ehtiva etdikləri də dəyişikliyə uğrayar.

Yaxşıca düşünsən bunu anlarsan ki: Bu çıxarsama, bu ayələ

tamamilə üst-üstə düşməkdədir: "Açıq-aşkar kitaba and olsun; həqiqətən biz

onu, bəlkə ağılınızı istifadə edərsiniz deyə Ərəbcə bir Quran etdik.

Şübhəsiz o, bizim qatımızda olan ana kitabdadır; çox ucadır,

hikmət doludur." (Zuxruf, 2-4) Bu ayə, Peyğəmbər Əfəndimizə endirilən

Quranın Allah qatında çox uca və çatılmaz hikmətlərlə dolu

olduğunu, ağılların qavraya bilməyəcəyi, hissələrin və fəsillər halında

olmanın arıq ola bilməyəcəyi bir mövqedə ol/tapıldığını ifadə etməkdədir.

Ancaq uca Allah qullarına istiqamətli inayətindən ötəri,

onu açıqlayıcı bir kitab edir. Onu Ərəbcə lafızlarla ifadə ediləcək

hala gətirir. Beləcə, ana kitabda qalması vəziyyətində insanların

akletmeleri və bilib öyrənmələri mümkün olmayan şeyləri akledip

düşünmələrini təmin edir. Ana kitab isə, bu ayələrdə işarə edilən

şeydir: "Allah, dilədiyini ortadan qaldırar və buraxar. Kitabın anası

ONun qatındadır." (Rə'd, 39) "Xeyr; o, şərəfli üstün olan bir

Qurandır; Lövhü Məhfuzdadır." (Buruc, 21-22)

318 ............................................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

Söz mövzusu ayənin məzmununa bağlı ümumi bir işarə də bu ayədən

qəbul edilməkdədir: "Ayələri möhkəm qılınmış, sonra hökm və

hikmət sahibi və hər şeydən xəbərdar olan Allah tərəfindən bir

bir açıqlanmış bir kitabdır." (Hud, 1) Bu ayədə işarə edilən möhkəmlikdən

məqsəd, Quranın, içində ən kiçik bir ayrılıq və bölünmə

olmadan Allah qatında olması, bir-bir açıqlanmasından məqsəd

isə, onun ayə ayə, hissə hissə Peyğəmbər Əfəndimizə (s. a. a) endirilmiş olmasıdır.

Birinci mərtəbəyə söykən/dözən bu ikinci mərtəbəni (təfsil və bölünmə

hadisəsini) bu ayədən də qəbul etmək mümkündür: "Onu bir

Quran olaraq, insanlara dayana dayana oxumağın üçün hissə hissə

ayırdıq və onu mərhələ mərhələ bir endirmə ilə endirdik." (İsra, 106) Demək

olur ki, Quran ayələri əvvəllər bir-birindən ayrılmış deyillər idi,

sonradan ayrıldılar və bu şəkildə endirildilər, hissə hissə

vəhy edildilər. Amma bu demək deyil ki, bütün ayələr, Bu günki

kimi, surələrdə tərtib edilmiş və iki qapaq arasında toplanmış halda idi,

sonra bir-birindən ayrıldılar və Peyğəmbər Əfəndimizə parça

parça endirildilər. Beləcə insanlara, üzərində dayana dayana və ağır

ağır oxusun. Eynilə, bir müəllimin Quranı hissələrə ayıraraq öyrətməsi

və zehni tutumuna görə hər gün bir parçanı şagirdinə

oxutması kimi.

Halbuki Quranın Peyğəmbər Əfəndimizə (s. a. a) parça parça endirilməsi

ilə, onun hissələr halında şagirdlərə öyrədilməsi, oxunması

arasında açıq-aşkar bir fərq vardır. Quranın parça parça endirilməsi

hadisəsində eniş səbəblərinin fəaliyyəti söz mövzusudur. Amma

Quranın təhsilində belə və ya buna bənzər bir vəziyyət yoxdur.

Çünki fərqli zamanlarda şagirdə oxunan fərqli hissələr, bir

zaman dilimində birləşdirilə bilərlər. Amma: "Onları bağışla, diqqət et/ət-

me." (Maidə, 13) "İnkar edənlərdən sizə yaxın olanla döyüşün."

(Tövbə, 123) "Həqiqətən Allah, bərabər/yoldaşı mövzusunda səninlə mübahisə et/müzakirə edən qadının

sözünü eşitdi." (Mübarizə, 1) "Onların mallarından sədəqə al/götür."

(Tövbə, 103) və bənzəri ayələri birləşdirmək, eniş səbəblərini və za

Al/götürü İmran Surəsi 7-9 ........................................................................................ 319

manını etibarsız saymaq, bunların hamısının birdən Peyğəmbərimizin

təbliğə başlamasının ilk dövründə və ya həyatının son zamanlarında

endiyini fərz etmək mümkün deyil. Bu halda: "Onu

bir Quran olaraq ayırdıq." sözündə işarə edilən Quran, bütün

ayələrin bir araya gətirilməsi ilə meydana gələn müshaf mənasında

istifadə edilməmişdir.

Qısacası, üzərində dayandığımız ayələrdən qəbul etdiyimiz

qədəriylə, Qurandan oxuduğumuz və üzərində düşündüyümüz

xüsusların bir də sonrası vardır və bu sonrası, Quran baxımından, bədənə

görə ruhun, örnəklənənə görə məsələn gördüyü funksiyası daşıyar. -Uca

Allahın "Hikmətli kitab" deyə xarakterizə etdiyi də budur.- Endirilən

Quranın ehtiva etdiyi məlumatlar və şərhlər buna söykən/dözər. Bu sonrası

şeyi qopuq və ayrılmış sözüklər şəklində düşünməmək lazımdır.

Sözüklər vasitəsilə dəlalət edilən mənalar kimi də deyil. İşdə bu,

söz mövzusu ayələrdə işarə edilən şərhdir. Çünki şərh faktının

xüsusiyyətləri və xüsusiyyətləri bununla uyğunlaşmaqdadır. Buradan hərəkətlə

şərh anlayışının gerçək mənasını da qəbul etmiş oluruq. Yenə

buradan hərəkətlə sıravi anlayışların və təmizlənməmiş nəfslərin

şərhi qəbul etmələrinin mümkün olmamasının səbəbini də qavramış

oluruq.