Ədalət Bəşirbəyli

 

34 

v

ə  biz  onu  açmağa  qadirik.  Ola  bilsin  ki,  YKS  də  edilən 

eksperimentl

ər (hələ 1982–ci ildə fiziklər Yüksəkkeçirici su-

per

kollayder (YKS) ağılagəlməyən ölçülərə və qiymətə ma-

lik elmi qurğunun tikintisini planlaşdırmışdılar. Ə.B.) elə bir 

vacib yeni m

əlumat versin ki, plank enerjisinə  malik his-

s

əciklər  arasında  gedən proseslərə  fikir vermədən nəzəriy-

y

əçilər yekun nəzəriyyəni hazırlayıb qurtarsınlar. Ola bilsin 

ki, yekun n

əzəriyyəyə  biz belə  bir namizədi strun nəzə-

riyy

əsinin arasında axtarmalı olduq. Yekun nəzəriyyə bizim 

vaxtımızda  yaransa  idi  necə  də  qəribə  olardı!  Yekun  nəzə-

riyy

ənin  yaranması  insanların  intellektual  inkişafı  tarixində 

müasir elmin yarandığı XVII əsrdən sonra ən böyük sıçrayış 

olardı. Biz necə təsəvvür yarada bilərik ki, bu nəyə oxşaya 

bil

ər?”. Vaynberq qeyd edir ki, bu məsələləri eksperimental 

yolla öyr

ənmək  üçün  lazım  olan  plank  enerjisi  bu  YKS 

enerjisind

ən yüz trilyon dəfə  çoxdur. Gözlənilir ki, təbiət 

qüvv

ələri məhz bu enerjidə (plank enerjisi nəzərdə  tutulur) 

birl

əşəcəklər. Digər tərəfdən, müasir strun nəzəriyyəsinə 

gör

ə lazım olan enerji təqribən elə bu qədər olmalıdır. Təəs-

süfl

ər olsun ki, bu qədər enerjini almaq hələlik mümkün 

deyil. Əgər biz bu gün insanların əlində olan bütün iqtisadi 

imkan

ları bu məsələnin həllinə yönəltsək, yenə də təsəvvür 

etm

ək mümkün deyil ki, belə bir maşını necə qurmaq və his-

s

əcikləri bu enerjiyə qədər sürətləndirmək mümkün olsun. 

---

 

35 

Stiven Vaynberq “Böyük birl

əşməyə” daha yaxın oldu. 

1967-ci ild

ə  S.Vaynberq, A.Salam və  Ş.Qleşou  göstərdilər 

ki, elektromaqnit v

ə zəif qarşılıqlı təsirləri  elektrozəif nəzə-

riyy

ə  çərçivəsində  necə  birləşdirmək olar. Bu nəzəriyyənin 

əsasında iki qarşılıqlı əlaqənin daşıyıcıları olan iki ağır his-

s

əciyin W- və Z-bozonlarının olduğu qabaqcadan söylənildi. 

Mülahiz

ələrimi Vaynberqin sözləri ilə  davam etdirə-

c

əm: “Yekun qanunlar bizim həyatımızda, dövrümüzdə açı-

lacaq ya yox, çox 

əladır ki, biz  yenidən və bir daha təbiəti 

imtahan edirik, niy

ə hər şey olduğu kimi belə qurulmuşdur”. 

Stiven Houkinq özünün 

“Zamanın qısa tarixi” kitabın-

da yazır: “Elmin son nəticəsi elə bir yekun nəzəriyyə yarat-

maqdır ki, o Kainatın təsvirini verə  bilsin. Bunu həll etmək 

ist

əyərkən alimlərin çoxu onu iki yerə bölürlər. Birinci hissə 

- 

Kainatın zamanca dəyişməsini öyrənmədə bizə imkan verir. 

(Bil

əndə  ki,  hansısa  bir  vaxtda  Kainat  necə  olubdur, bu 

qanunların köməkliyi ilə deyə biləcəyik ki, daha sonra nələr 

baş verəcəkdir). İkinci hissə - Kainatın başlanğıc vəziyyətini 

t

əyin edir.”  

Əgər biz bu məsələləri həll edə  bilsək və  Kainatın 

Başlanğıc anının (Houkinqə görə ikinci məsələ) qanunlarını 

(t

ənliklərini,  formulalarını),  sonra  isə  Kainatın  inkişafının 

t

əkamül qanunlarını (Houkinqə görə birinci məsələ) yarada 

bils

ək onda özümüzü  xoşbəxt  insanlardan biri saya bilərik. 

---

 

36 

5. KA

İNAT DİNAMİKASININ  GANUNLARI 

 

Kainat dinamikası - fizikanın bir bölümü olub, dünya 

sabitl

ərinin və əsas kəmiyyətlərin əsasında Kainatın Başlan-

ğıcını (əmələ gəlməsini), inkişafını (formalaşmasını) və so-

nunu öyr

ənən  elmdir.  Əgər  Başlanğıc  formulasını  dünya 

sabitl

ərinin vasitəsi ilə  ifadə  etmək mümkündürsə, funda-

mental  qanunauyğunluqları  hesablayanda  əsas kəmiyyətlər-

siz keçinm

ək olmur. Əlbəttə, məlum nəzəri və eksperiment 

yoll

a alınmış nəticələr var ki, onların köməkliyi ilə Kainatın 

nec

ə  əmələ  gəlməsini, təkamülünün necə  olduğunu  söylə-

m

ək olar.  

Yüks

ək enerjili fizika sahəsində  aparılan  nəzəri və 

eksperimental axtarışların nəticəsində  Böyük partlayışın ilk 

vaxtları  haqqında  məlumatlar  alınmışdır.  Zənnimcə, Kainat 

haqqında  tənlikləri yazarkən iki məsələni  unutmamalıyıq. 

Birincisi,  fizika  qanunlarının  necə  mürəkkəb (və  ya sadə, 

ancaq mür

əkkəb şəkildə izah edilən) olduğundan asılı olma-

yaraq, onlar sonradan düz v

ə ya qeyri-düz yolla eksperiment 

v

ə nəzarət yolu ilə yoxlanılır. Astronomlara və astrofiziklərə 

m

əlumdur ki, eksperimental texnika nə vaxt bir addım qaba-

ğa addım atırsa, onda tamamilə gözlənilməyən hadisələr baş 

verir. V

ə  səbəb yoxdur ki, güman edək ki, eksperimental 

---

 

37 

texn

ikanın  gələcək  inkişafı  Kainat  dinamikasında  da  belə 

n

əticələrə gətirib çıxarmayacaq. 

İkincisi, Kainat dinamikasının qanunları açıq olmalıdır, 

onda onun köm

əkliyi ilə bu sahədə yeni kəşfləri izah etmək 

olar. Başlıcası budur ki, Kainat dinamikasının qanunları yeni 

k

əşflər oduqca, öz əhəmiyyətini itirməsinlər. Kainat dinami-

kasında həmişə yer var ki, hətta təəcüblü olsa belə ora yeni 

bir m

əlumat əlavə olsun. Bu o demək deyildir ki, yeni nəzə-

riyy

ə həmişə düz olacaq. Yaxşı məlumdur ki, Nyuton tərə-

find

ən kəşf olunmuş dinamika, relyativist dinamika ilə əvəz 

olunur. N

əzəriyyə düz olmayanda, bu o demək deyildir ki, 

bu n

əzəriyyə bizə heç nə vermir. İstənilən nəzəriyyə, hansını 

ki, r

ədd edirik bizə nə isə verir, o tam deyil, o yeni kəşflər 

üçün n

ə isə verir. 

Ka

inat  dinamikasının  qanunları  çox  sərtdirlər. Kainat 

dinamikasının  birinci  qanununa  nə  isə  əlavə  etmək üçün 

(dey

ək ki, modifikasiya etmək), ya yeni dünya sabiti kəşf 

etm

ək lazımdır,  ya da  bu sabitləri başqa bir  sabitlərlə  əvəz 

etm

ək lazımdır. Kainat dinamikasının ikinci qanununa nə isə 

əlavə  etmək üçün Nyutonun,  Eynşteynin,  Plankın  qanunla-

rını başqa qanunlarla əvəz etmək lazımdır. Həmişə bizə elə 

g

ələcək ki, başqa qanunlardan istifadə etsək, onda Kainatda 

ged

ən prosesləri daha yaxşı dərk edəcəyik. Kainat dinamika-

sının  qanunlarını  yaradarkən  Kainatın  Başlanğıc  vaxtını,  

---