praktika ABŞ-da köhnə yataqların işlənməsində də sınaqdan
çıxmış və indi də səmərəli tətbiq olunmaqdadır.
Neft-qaz sənayesində təşkilatı-idarəetmə problemlərinin
həlli ilk növbədə, ardıcıl struktur islahatlarının aparılmasını
tələb edir. Neft və qazın hasilatı, emalı və satışını hazırda
Azərbaycan Dövlət Neft Şirkəti həyata keşirsə də, bütün enerji
daşıyıçıları ilə bağlı qurumların gələcəkdə vahid Yanacaq-
Energetika Nazirliyi adı altında birləşməsi qaçılmazdır. Belə
statusa malik təşkilat paralel funksiyaları yerinə yetirən
strukturlardan azad olmaqla, daha səmərəli fəaliyyət göstərər,
həcminin bütün kompleksə xas olan borclar probleminin
həllinə xeyli mülayimlik gətirə bilər.
Struktur islaahatları ilə yanaşı kompleksdə həm də
səmərəli idarəetmə mexanizmi formalaşdırılmalıdır. Burada
idarəetmə qərarlarının hazırlanması, işlənməsi, informasiya
mübadiləsi qaydalarının əks etdirən alqoritmlər hazırlanmalı,
əməyin elmi təşkilinə, üfti münasibətlərin qurulmasına,
proqramlılıq prinsiplərinə üstünlük verilməli, bazar qaydalarına
uyğun, ayrı-ayrı istiqaməylərdə səmərəli idarəetməni həyata
keçirən menecerlər hazırmalıdır.
Azərbaycan xarici neft şirkətləri ilə müvafiq dəniz
blokunun ( yatağının) kəşfiyyatı, işlənməsi və hasilatın pay
bölgüsünə dair bağladığı müqavilələrdə fiskal, o cümlədən
vergiqoyma şərtlərinə dair müddəalar ən əhəmiyyətli
məsələlərdəndir. Belə ki, gəlirlərin bölüşdürülməsi və onun
nəticələri daha çox ölkədə mövcud olan fiskal, vergi
mexanizmlərindən asılıdır. Bağlanmış kontraktlara görə
podratçılar, onların ortaq şirkətləri, əməliyyat şirkəti və
subpodratçılardan anacaq mənfəət vergisi tutulur. Bu sazişlə
həm də ikiqat vergi haqqında müqavilələrə uyğun olaraq
vergilərə güzəştlər qoyulması təmin edilir.
Hazırda respublikamızın neft-qaz yataqlarının
işlənməsində xarici şirkətlərin iştirakı transfert qiymətlətinin,
həmçinin neftlə məşğul olan şirkətlərə qoyulan diferensial
181
vergi rejimlərindən doğan stimullara diqqətin daha da
artırılmasının tələb edir. Bu baxımdan xarici şirkətin
bölüşdürdüyü risq və gəliri, həmçinin onların qarşılıqlı
mənafelərini optimal nəzərə almalıdır.
Neft-qaz hasilatı sahəsində fiskal rejimlər vergilərin cari
ildə daxil olmasına, respublikamız üçün risqin azalmasına,
vergi yükünün azalmasına səmtlənməlidir. Bundan ötrü net
kontraktlarının sabitliyi və dayanıqlığı üçün fiskal alətlərinin
müxtəlif formalarından istifadə edilməli, neft layihələrinin ilk
növbədə gəlir vergisinə cəlb edilməsi təmin edilməli, vergi
daxilolmalarında idxal rüsumlarına üstünlük vermək lazımdır.
İnvestorların marağının artırmaq üçün minimal idxal tarifi
müəyyən edilməli, neft layihəsinə royalti ( mədən vergisi) əsas
rol oynamalıdır.
Neft-qaz hasilatına vergiqoyma ən vacib məqamlardan
biri-ölkə qanunvericiliyində bağlanmış müqavilələr
çərçivəsində xarici şirkətlərə vergi güzəştləri müəyyən edərkən
dünya praktikasında qəbul edilən xüsusi meyarlara
əsaslanmaqdadır. Belə ki, neft resursunun sahibi kimi çıxış
edən hpkümət royaltinin, həm də vergilərin həcmini müəyyən
etməkdə müstəsna hüquqlara malik olur. Təbii ki, söhbət
güzəştlərdən gedirsə, bunu ancaq gəlir vergisində aid etmək
olar.
Tədqiqat işində konkret olaraq, islahatların yeni
mərhələsində ssəmərəli bazar mexanizmlərinin neft-qaz
sənayesində tətbiqini əsaslandıran aşağıdakı nəticələrə nail
olunmuşdur:
neft-qaz sənayesinin müasir vəziyyəti, inkişaf
meylləri, mövcud infrastrukturun və ehtiyatlar
potensialının qiymətləndirilməsi yeni reallıqlar
kontekstində tətbiq edilmişdir;
inteqrasion proseslər, dünya neft bazarı, qiymət
tendensiyası, istehsalçı ölkələrdə energetik siyasət və
postneft strategiyası əlahiddə fraqmentlər üzrə ümumi
182
planda təthlil edilərək respublika neft-qaz sənayesinin
inkişaf perspektivinə uyğun gələ bilən örnək və
tövsiyyələr göstərilmişdir;
xarici neft şirkətləri ilə bağlanan kontraktların milli
iqtisadiyyatın dirçəlişində əhəmiyyəti, respublikada
neft bazasının inkişafında rolu göstərilmişdir;
neft-qaz sənayesində struktur islahatlarının aparılması
əsaslandırılmış, idarəetmədə üstün iqtisadi
metodlardan istifadə olunması təklifləri verilmişdir;
qaz sektorundakı
səmərəliliyin artırılması,
resurslardan rasional istifadənin prioretet cəhətləri
araşdırılmışdır;
neft-qaz çıxarma müəssisələrinin yeni bazar
subyektinə çevrilməsi istiqamətində yaxın və orta
perspektiv üçün optimal statusun formalaşması
təklifləri verilmişdir.
amortizasion prosesdə mütərəqqi metodların
mahiyyəti açıqlanmış və tətbiqinin genişləndirilməsi
tövsiyə olunmuşdur;
Milli neft biznesində yeni kontrakt formalarının,
lisensiya və konsensiya üsallarının tətbiqi üçün
normativ bazanın genişlənməsi zərürəti
əsaslandırılmışdır;
meft-qaz sənayesində fiskal vergi siyasəti və ondan
irəli gələn nəticəvi prosedurlar, investision prosesi və
riskləri mülayimləşdirən mexanizmlərin prinsipləri
araşdırmışdır;
Xəzərin Azərbaycan sektorunda bağlanmış neft
kontraktlarınca mənfəət vergisinin tutulması, uçotu,
vergi bəyannamələrinin tərtibi, xarici sübpodratçılarla
vergi qoyulması və digər fiskal məsələyə tədqiq
edilmişdir;
183
ЗАКЛЮЧЕНИЕ
В Азербайджане углеводородные нефтегазовые
ресурсы, представляющие собой главное достояние стра-
ны, по-прежнему остаются важнейшим фактором эконо-
мического развития, но теперь уже на качественно новом
уровне. Возможности, создаваемые новыми экономиче-
скими условиями либеральной рыночной экономикой по-
буждают отечественную науку к поиску путей максималь-
но-эффективного, рационального использования этих бо-
гатств в соответствии с национальными интересами. Авто-
ры настоящего исследования, ставя задачу выявления пу-
тей рационального использования этого стратегического
сырья и его промышленного потенциала, осуществили
анализ направлений формирования рыночных механизмов
в нефтегазовом секторе, сделав упор в первую очередь на
создание нормативно-правовой базы, которая обеспечит
углубление реформ в отрасли.
На основе изучения, применения эффективных ры-
ночных механизмов к нефтегазовой промышленности на
новом этапе реформ в работе сделаны нижеследующие вы-
воды:
современное состояние, тенденции развития, суще-
ствующая инфраструктура и потенциал нефтегазо-
вой промышленности рассмотрены в свете новых
реалий;
проанализированы в общем плане, но по отдельным
фрагментам интеграционные процессы, мировой
нефтяной рынок, ценовые тенденции, энергетиче-
ская политика и постнефтяная стратегия стран-
производителей, отобраны и представлены подкре-
пленные конкретными примерами рекомендации по
перспективам развития нефтегазовой промышлен-
ности;
184
показано значение контрактов с зарубежными неф-
тяными компаниями для развития в республике
нефтяного бизнеса и возрождения национальной
экономики;
обоснованы структурные реформы в нефтегазовой
промышленности, выдвинуты предложения по ис-
пользованию энергетических рычагов в управле-
нии;
исследованы вопросы повышения эффективности
производства и рационального использования ре-
сурсов в газовом секторе;
выдвинуты предположения по формированию оп-
тимального статуса нефтегазодобывающих пред-
приятий при их превращении в субъектов рынка на
ближню и среднюю переспективы;
раскрыта суть прогрессивных методов в амортиза-
ции, рекомендовано расширить их применение.
185
RESUME
The monograph by E.M.Hajizadeh and T.A.Pashayev
«Way of formation of the new market mechanisms in the
oil&gas industry» is dedicated to the actual subject of eco-
nomic reforms initiated in the native oil industry as well as to
the formation processes of the new market institutions. The
topicality of the subject is also confirmed by the fact that the
authors have for the time analysed the modern state, develop-
ment tendencies and economic aspects of sustainable develop-
ment of the oil&gas industry in Azerbaijan from the point of
view of the modern market reguirements. They have also ana-
lysed problems related to taxation system improvement and the
role of the tax mechanisms in increasing of production, and
they arrived at appropriate conclusions. The monograph ad-
vanced to the front the new realities that arose as a result of
deepening and improving of the reforms, it substantiated the
necessity for structural changes in total and implementation of
the management systems. The monograph talks on the issues of
restructuring depreciation in compliance with financial-
taxation strategy principles and their adaptation to the interna-
tional standards.
On the basis of application of efficient market mecha-
nisms to the oil&gas industy on the stage of the reforms the
monograph makes the following conclusions:
modern conditions, development tendencies, existing
infrastructure and oil & gas industry potentials are
viewed in the light of the new reality;
it analysed in general and in particular fragments the
integration processes, world oil market, pricing ten-
dencies, energy policy and post-oil strategy of pro-
ducing countries; the recommendations on oil & gas
industry development prospects have been made and
supplied with concrete examples;
186
importance of the contracts with foreign oil capitals
and development of oil business in the Republic for
national economy rebirth;
substantiated the structural rerorms in the oil&gas in-
dustry, proposals on usage of energy instruments in
management have been made;
the qyestions of efficiency increase in gas sector as
well as acquired features of rational usage of re-
sources have been inquired into.
187
İSTİFADƏ OLUNMUŞ ƏDƏBİYYAT
1.Абалкин Л.И. «Политическая экономия и экономическая
политика». М.: 1970.
2.Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisinin qanun və
qərarlar toplusu. Bakı. 1991-2000.
3.Səfərov Q.Ə., Məmədova M.B., Abdullayeva R.İ.
Neftqazçıxarmada «zərərsizlik nöqtəsi»nə müvafiq istehsal
həcminin təyini. Azərbaycan Neft Təsərrüfatı. 2000. №3.
4.Azərbaycan RespublikasınınVergi Məcəlləsi. Azərbaycan
qəzeti 07.09.2000.
5.Azərbaycan Statistik göstəriciləri 2000 il. Baki 2000.
6.Azərbaycan qəzeti 21.09. 1994, 15.09.1995, 07.06.1996,
17.01.1997, 23.01. 1997.
7.Алиев Б.Ш. «Выбор площадей для шахтной разработки
нефтяных месторождений». Баку. 1979.
8.Алияров С.С. «Нефтяные монополии в Азербайджане в
период первой мировой войны». Баку.1974.
9.Алле М. Современная экономическая наука. THE SIS. М:
Наука. 1994.
10.Андреев А.Ф., Дунаев В.Ф. Основы проектного анализа
в нефтяной и газовой промышленности. М: АОЗТ
«ОЛИТА» 1997.
11.Атакишиев М.А. Экономическая эффективность рацио-
нального использования производственных мощностей в
бурении. М: «Нефть и газ». 1997.
12.Atakişiyev M.A. Qazımada istehsal potensialından səmərəli
istifadə problemləri. Bakı. 1998.
13.Бройде И.М. «Финансы нефтяной и газовой промыш-
ленности». M: Издательство Недра. 1960.
14.Vergilər haqqında (ərh və normativ aktlar) «Qanun»
nəriyyatı, Bakı 1998
15.«Вопросы Экономики» №5, 1998
16.Гурбанов Г.Г., Гаджизаде Н.А., Керимов К.С.
188
«Некоторые
аспекты
управления
нефтяной
промышленности в современных условиях». Баку. Элм.
2000.
17.«Геолого-разведочные работы в Азербайджане». Ба-
ку.1983 г.
18.Голуба. А, Струкова Е. Экономика природных ресурсов.
М.: Аспект-Прес-1998.
19. Гужновский Л.П., Казаков С.Е. Планирование добычи
нефти и подготовки запасов. М: Недра.1984.
20.Quliyev S.M., Nəzərova R.H. «Azərbaycanda neft quyuları
qazılması tarixindən». Bakı. 1962.
21.Dirçəliş XXI əsr. Yanvar-fevral 19-20, 1999.
22.Друкер П.Ф. Управление в период крупных перемен.
№4. Truman Tflley Books.1995.
23.Дэниел Ергин «Добыча» Всемирная история борьбы за
нефть, деньги и власть. М.: Издательство «Денево». 1999.
24.Ефимов А.В. «Налогообложение в нефтяной отрасли.
М.: ПАИМС. 1999.
25.Ермилов О.М., Миловидов К.Н. и др. «Стратегия разви-
тия нефтегазовых компаний». М.: Наука. 1998.
26.Əliyev H.Ə. «Azərbaycan nefti dünya siyasətində». Bakı-
1997.
27.Əliyev H.Ə. «Qayıdış» Bakı. 1997.
28.Губкин И.М. «Учение о нефти». М.: СССР. 1937.
29.Кудинов Э.С. Экономические проблемы развития топ-
ливно-энергетического комплекса Российской Федерации.
М: Недра. 1996.
30.Заверкин Н.М. «Фонды экономического стимулирова-
ния». М.: 1976.
31.Майкл Альберт, Франклин Хедойли. Основы менедж-
мента. М.: Дело. 1995.
32.Минцберг «суть руководящий работы» NY Harres &
Paw Publishers, 1983.
33.Мирзаджанзаде А.Х., Султанов Ч.А. Диакоптика про-
189
цессов нефтеотдачи пластов. Баку. 1995.
34.Мирзаджанзаде А.Х., Шахвердиев А. Динамические
процессы нефтегазодобычи. М.: Наука. 1997.
35.Мирзаджанзаде А.Х., Юсифзаде Х.Б. и др. Современное
состояние, прогнозная оценка уровней добычи. 1995-1997
г. Баку. 1995.
36.Мирзаджанзаде А.Х., Алиев Н.А., Юсифзаде Х.Б., Са-
лаватов Т.Ш., Шейдаев А.Ч. Фраменты разработки мор-
ских нефтегазовых месторождений. Баку. Элм. 1997.
37.Мирзаджанзаде А.Х., Султанов Ч.А. Этюды нефтяной
концепции Азербайджана. Баку. 1994.
38.Mirzəcanzadə A.X. Neft və qaz yataqlarının işlənməsi və
istismarının nəzəri əsasları. Bakı. 1960.
39.А.Х.Мирзаджанзаде. «Этюды о гуманитаризации обра-
зования». Баку. Азернешр. 1993.
40.А.Х.Мирзаджанзаде,
М.М.Хасанов,
Р.Н.Бахтизин.
«Этюды о моделировании сложных систем нефтедобычи».
Уфа. 1999.
41.Lenin V.İ. Əsərləri. 3-cü cild. Bakı. Elm. 1968.
42.Nəsibli N. «Azərbaycan geopolitikası və neft». Bakı. 2000.
43.Nəbiyev N. «İqtisadiyyat, cəmiyyət və ekoloji mühit». Bakı.
2000.
44.Nemətzadə S. «Balaxanıneft dünən və bu gün». Bakı.
Yazıçı. 1998.
45.Оруджев С.А. Газовая промышленность по пути про-
гресса. Баку. 1976.
46.Пиндаук Р., Рубинферт Д. Микроэкономика. М.: Эко-
номика. 1992.
47.Rüstəmov R.İ. Neft müqavilələri ilə əlaqədar Dövlət Neft
Şirkətinin yenidən təşkili və inkişaf konsepsiyası. «Azərbaycan
neft təsərrüfatı». 1996. №9.
48.Рэдхед К. И др. Управление финансовыми рисками. М:
ИНФРА. 1991.
49. Сендж П.М. Пятая дисциплина-искуство и практика в
190
деятельности обучающнося организации NY: Donbbeday /
currency 1990.
50.Сафаров Г. и др. Алгоритм расчета капитальных вложе-
ний при проектировании разработки нефтяных месторож-
дений. «Azərbaycan neft təsərrüfatı». 1996. №10-11.
51.Səmədzadə Z.Ə. «Azərbaycan SSR-də əmək məhsuldarlığı
və əhalinin məşğuliyyətinin sahə quruluşu». Bakı 1973.
52.Səmədzadə Z.Ə. «Структура и эффективность общест-
венного производства». Баку.1980.
53.Соколов В.А. «Нефть». М: Недра. 1970.
54.Сафаров Г. Экономические проблемы эффективности
производства в нефтегазодобыче и методы их решения.
Баку. Элм. 1997.
55. «Xalq» qəzeti, 21.09.1999, 24.10.2000, 22.09.1999,
17.12.1996, 12.08.1997.
56.Hacızadə E.M. Azərbaycanda quruda neftqazçıxarma
sənayesinin inkişaf mərhələləri. Bakı. AzETETİİ. 1995.
57.Hacızadə E.M. Neftqazçıxarma sənayesində xarici inves-
tisiyaların cəlb edilməsi və milli sahibkarlığın inkişafı
problemləri. Bakı. AzETETİİ. 1996.
58.Hacızadə E.M. Quruda neftqazçıxarma sənayesində qiymət
problemi. «İqtisadi nəzəriyyə və praktika». Bakı. 1997. №3-4.
59.Hacızadə E.M. «Energetik kompleks yeni islahatlar
ərəfəsində». Bakı. Elm. 2000.
60.Хоер В. Как делать бизнес в Европе. М. «Прогресс».
1990.
61.Юзбашева Г.З. Структурная перестройка экономики
Азербаджана на современном этапе. Баку. 1997.
62.«Экономика нефтяной и газовой промышленности». М:
1983.
Elşən Mahmud oqlu Hacızadə
191
Tanrıverdi Əhməd oğlu Paşayev
NEFT-QAZ SƏNAYESINDƏ
YENI BAZAR MEXANIZMININ
FORMALAŞDIRILMASI
ISTIQAMƏTLƏRI
(monoqrafiya)
Nəşrin redaktoru
Şirindil Alışanov
Kompütür tərtibçisi
Rəşad Əsgəroğlu
Kompütürdə yığdı
Azadə İmanova
«QALP-POLİQRAF»
192
Nəşriyyat-Poliqrafiya Korporasiyanın prezidenti
Qoşqar Qarayev
Bədii redaktoru
İlham İsmayılov
Texniki redaktoru
Akif Dənzizadə
Korrektoru
Bətul Eyvazlı
Çapa məsul
Anar
Abdullayev
Yığılmağa verilmiş 05.09.2000
Çapa imzalanmışdır 25.12.2000
Kağız Format 84 x 108
1
/
32
Mətbəə kağızı №1
Fiziki cap vərəqi 12,5
Tirajı 300
Sifariş 44
Kitab
«QALP-POLİQRAF» Nəşriyyat-Poliqrafiya
Korporasiyasında çap olunmuşdur
370025. Bakı şəhəri, N. Rəfiyev küçəsi, 24
Tel: 902757, 937255,98955
193
Document Outline - Elmi redaktorları: i.e.d Ə.X.Nuriyev
- i.e.d. prof. A.A.Ağayeva
- Rəyçilər: i.e.d. N.Ə.Nəbiyev
- i.e.n. Ə.B.Sarıyev
- Monoqrafiyada yeni reallıqlar kontekstində neft-qaz sənayesinin müasir vəziyyəti, inkişaf meylləri, dayanıqlı inkişafın təmin edilməsinin iqtisadi aspektləri, vergiqoymanın təkmilləşdirilməsi, neft-qaz sənayesində fiskal mexanizmlər və digər bazar təsisatlarının tətbiqi məsələləri tədqiq edilmişdir.
- Neft-qaz sənayesinin mütəxəssisləri, elmi işçilər, iqtisadçılar, ali məktəb tələbələri, həmçinin geniş oxucu kütləsi üçün nəzərdə tutulmuşdur.
Dostları ilə paylaş: |