Downloaded from KitabYurdu org
Yüklə 3,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
95
filosoflarının sonuncusu deyil, həm də Avropanın ilk böyük bioloqu idi. Bir qədər ifrata varsaq, deyə bilərik ki, Platon öz əbədi formalar və ya “ideyalar” nəzəriyyəsinə elə aludə olmuşdu ki, təbiətdəki dəyişikliyə çox az diqqət yetirirdi. Aristoteli isə yalnız bu dəyişikliklər, yaxud bugünkü sözlərlə desək, təbii proseslər narahat edirdi.
Bir qədər də şişirtsək, deyə bilərik ki, Platon hisslər aləminə arxa çevirmişdi, ətrafımızda gördüklərimizə gözlərini yummuşdu. (O, mağaradan çıxaraq mütləq əbədi ideyalar aləminə baxmaq istəyirdi!) Aristotel isə əksinə; yerə əyilib iməkləyə-iməkləyə qurbağaları və balıqları, lalələri və xaşxaşları öyrənirdi. Platon ağılla mühakimə yürütdüyü yerdə, Aristotel həm də hisslərini işlədirdi. Biz təkcə onların əsərlərində deyil, özləri arasında da əhəmiyyətli fərqlər görürük. Platon şair və mifşünas idi, Aristotelin əsərləri isə ensiklopediya kimi quru və dəqiq idi. Onun bir çox yazıları isə müxtəlif sahələrin gündəlik təlimlərinə dair idi. Antik mənbələrdə onun yazdığı ehtimal olunan 170 adda əsərə istinad olunur. Onlardan 47-si günümüzədək saxlanılıb. Bunlar tam kitablar deyil, əksəriyyəti mühazirə qeydləridir. Axı onun vaxtında filosoflar hələ də əsasən şifahi çıxışlar edir, şifahi fəaliyyət göstərirdilər. Aristotelin Avropa mədəniyyətindəki əhəmiyyəti təkcə alimlərin bu gün istifadə etdikləri terminologiyanı onun yaratmasıyla bağlı deyil. O, müxtəlif elmlərin əsasını qoyub və təsnifatlandırıb. Aristotel bütün elmlər haqda yazdığından, mən ən vacib sahələr haqda danışmaqla sözümü yığcamlaşdıracağam. Sənə Platon barəsində bir çox şey yazdığımdan, Aristotelin onun ideyalar nəzəriyyəsini necə rədd etməsi ilə başlaya bilərsən. Bir azdan Aristotelin təbiət fəlsəfəsi haqda baxışlarına nəzər salacağıq, çünki təbiət filosoflarının dünyagörüşləri haqda məlumatları da Aristotel bir yerə toplayıb. Aristotelin bizim anlayışlarımızı necə kateqorizə etdiyini downloaded from KitabYurdu.org
96
və Məntiq elminin əsasını qoyduğunu da görəcəyik. Sonda isə sənə Aristotelin insan və cəmiyyət haqda baxışlarından danışacağam. Anadangəlmə ideyalar yoxdur Özündən əvvəlki filosoflar kimi, Platon da bütün dəyişikliklərin ortasında əbədi və dəyişməz olan şeyləri axtarırdı. Beləliklə o, hislər aləmi üzərində üstünlük təşkil edən mükəmməl ideyaları üzə çıxarmışdı. Platon o fikirdə idi ki, həmin ideyalar təbiətin bütün fenomenlərindən daha realdır. Əvvəlcə at “ideyası” olub, ondan sonra hislər aləminin atları mağara divarındakı kölgələr kimi qaçmağa başlayıblar. “Cücə” ideyası cücə və yumurtadan əvvəl gəlir. Aristotel düşünürdü ki, Platon bütün şeyləri baş-ayaq çevirib. O, ayrıca bir atın “axması”, heç bir atın əbədi yaşamaması fikrində müəllimi ilə razı idi. Onunla da həmfikirdi ki, at forması əbədi və dəyişməzdi. Lakin ideya “at” vur-tut biz insanların filan qədər at görəndən sonra öz beynimizdə formalaşdırdığımız anlayışdı. Beləliklə, at “ideya”sı və ya “forma”sı ayrıca mövcud deyil. Aristotelə görə, at “ideya”sı və ya “forma”sı atların səciyyəvi xüsusiyyətlərindən yaradılıb. Bu gün ona “at növü” demək qəbul olunub. Daha dəqiq desək, at “forma”sı deyəndə Aristotel bütün atlar üçün ümumi olan cəhətlər toplusunu nəzərdə tutur. Və burada adamşəkilli peçenye qəlibi metaforu işləmir, çünki qəlib ayrı-ayrı adamşəkilli peçenyelərrdən asılı olmadan mövcuddur. Aristotel təbiət aləmindən kənarda öz rəflərində duran belə qəlib və ya formaların mövcudluğuna inanmırdı. Əksinə, Aristotel üçün “formalar” şeylərin içində idi, çünki onlar bu şeylərin özəl xüsusiyyətləridi. Beləcə, Aristotel “ideya” cücənin əsil cücədən əvvəl gəlməsində Platonla razı deyildi. Aristotel dediyi kimi, cücə “forma”sının hər bir cücədə təmsil olunan səciyyəvi xüsusiyyətlərindən birincisi, onun yumurta qoymasıdı. Əsl cücə ilə “forma” cücə beləcə bədən və ruh kimi ayrılmazdı. Bu, Platonun ideyalar nəzəriyyəsinə Aristotelin verdiyi tənqidin mahiyyətidi. Diqqətli ol, bu, dramatik düşüncə çevrilişidi. Platonun nəzəriyyəsində ən yüksək gerçəklik bizim öz ağlımızla mühakimə downloaded from KitabYurdu.org
97
yürütdüyümüz gerçəklikdi. Aristoteldə isə bu,
hislərimizlə qavradığımızdı. Platonun fikrincə, təbii aləmdə gördüyümüz bütün şeylər sadəcə ən yüksək gerçəklik olan ideyalar aləmində və dolayısıyla, insan ruhunda mövcud olan şeylərin surətləridi. Aristotel əksini düşünürdü: insan ruhundakı şeylər sadəcə olaraq, təbii obyektlərin surətləridi. Ona görə də təbiət - əsl gerçəklikdi. Aristotelə görə, Platon insan xəyallarıyla gerçək dünyanın bir-birinə qarışdığı mifik dünya mənzərəsində ilişib qalıb. Aristotel bəyan edirdi ki, əvvəlcə hisslərlə qavranılmayan heç bir şey insan şüurunda mövcud ola bilməz. Aristotel bu fikirdə idi ki, “Platon şeylərin sayını ikiqat artırır”. Çünki o, atı “ideya” atla izah edir. Belə bir izah sənə necə görünür, Sofi? Sualım budur ki, “ideya” at haradan əmələ gəlir? Ola bilməzmi ki, heç üçüncü bir at yoxdu, “ideya” atı süni yaratmışıq? Aristotel bizim bütün fikir və ideyalarımızın şüurumuza eşitdiklərimiz və gördüklərimiz vasitəsilə gəldiyini deyirdi. Lakin bizim həm də anadangəlmə mühakimə gücümüz var. Bizim Platonun dediyi kimi, anadangəlmə ideyalarımız yoxdu, amma bütün hissi təəssüratlarımızı kateqorizə etmək, siniflərə bölmək üçün anadangəlmə bir təşkilatçılıq qabiliyyətimiz var. Bizdə “daş”, “bitki”, “heyvan” və “insan” anlayışları, eləcə də “at”, “böcək”, “quş” anlayışları belə yaranır. Aristotel insanlarda anadangəlmə əql olduğunu inkar etmirdi. Əksinə, Aristotelə görə, insanın ən səciyyəvi xüsusiyyəti məhz ağlıdır. Lakin nə isə hiss etməyənə qədər ağlımız tamamilə boş olur. Beləliklə, insanın anadangəlmə “ideyaları olmur. Şeyin forması onun səciyyəvi xüsusiyyətidir Platonun ideyalar aləmi ilə məsələni həll edən Aristotel qərara gəldi ki, gerçəklik forma və məzmun vəhdətindən doğan müxtəlif şeylərdən ibarətdi. Məzmun - şeyin əmələ gəldiyi materiya, forma isə hər bir şeyin özünəməxsus xüsusiyyətidi. Toyuq-cücə sənin qarşında qanad çırpır, Sofi. Toyuğun forması - məhz onun qanad çırpması, qaqqıldaması və yumurta qoymasıdı. Ona downloaded from KitabYurdu.org Yüklə 3,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|