Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 24. 07. 2014-cü il tarixli 842 nömrəli əmri ilə təsdiq

6. 
COĞRAFİ KOORDİNATLAR
21
20
8 mart 2014-cü ildə Malayziyadan Çinə uçan təyyarə radarlardan yox oldu. Təyyarədə 
239  sərnişin  vardı.  Malayziyanın  nəqliyyat  naziri  təyyarənin  düşdüyü  yerin  dəqiq 
məlum olmadığını bildirdi. 
· Fikrinizcə, təyyarənin axtarışı üçün xilasedicilərə nə kömək edə bilər? 
1. Bu məntəqələrin mövqelərində fərqli və ümumi cəhətlər nədən ibarətdir?
2. Cədvəli dəftərinizə çəkin. Fiziki xəritədən istifadə edərək, cədvəli tamamlayın.
Yada  salın. 
Yada  salın. 
Xəritə  və  qlobuslarda  coğrafi  qütbləri  birləşdirən  yarımçevrələr 
meridian, ekvatora paralel çəkilmiş çevrələr paralellər adlanır. 
Qlobus və xəritə üzərində 
kəsişərək əmələ gətirdiyi 
şəbəkəyə dərəcə toru deyilir. 
van”ı,  yəni  coğrafi  mövqeyi  müəyyən  edilir.  Paralel  və  meridianlar  dərəcə 
torunun əsas elementləridir. 
Onların  əsasında  məntəqələrin  coğrafi  koordinatları  –  coğrafi  enliyi  və 
coğrafi uzunluğu  müəyyən edilir. 
meridian və paralellərin 
Dərəcə toru əsasında məntəqələrin dəqiq “ün-
Müzakirə edək: Coğrafi obyektlərin daha dəqiq mövqeyini necə müəyyən etmək olar? 
Məntəqələr
Nyu-York
şimal, qərb
şimal
qərb
Moskva
Sidney
Braziliya
Yerləşdiyi 
yarımkürələr 
Qrinviç meridianına görə mövqeyi
Ekvatora görə mövqeyi
Coğrafi mövqeyi
Fäaliyyät
Fäaliyyät
Verilmiş məntə-
qələr müxtəlif 
yarımkürələrdə 
yerləşir. Onların 
mövqeyi 
ekvator və 
Qrinviç 
meridianına 
əsasən müəyyən 
edilir. 
Sidney
Braziliya
Coğrafi enlik ekvatorla verilən məntə-
qədən keçən paralel çevrəsi arasında 
qalan meridian qövsünün dərəcələrlə 
uzunluğudur. Coğrafi enlik məntəqənin 
ekvatordan neçə dərəcə şimalda və 
yaxud da cənubda yerləşdiyini bildirir. 
Onun dərəcə qiyməti 0-90° arasında 
dəyişir.  Ekvatordan şimalda yerləşən 
məntəqələrin coğrafi enliyi şimal enliyi 
(şm.e.), cənubda yerləşən məntəqələrin 
enliyi isə cənub enliyi (c.e.) adlanır. 
Coğrafi koordinatlar
Bakı 50° ş.u.-da 
Moskva 38° ş.u.-da yerləşir. 
yerləşir. 
Bakı 40° şm.e.-də yerləşir. 
Moskva 56° şm.e.-də yerləşir.
Ekvatorun coğrafi enliyi 0°-dir.
10°  20°  30°  40°  50° 60°
90°
80°
70°
10° 
Moskva
Moskva
Bakı
Bakı
Şimal qütbü
Qrinviç
meridianı
Meridianlar
Qərb
uzunluğu
Şərq 
uzunluğu
0° 
20° 
30° 
40° 
50°
100°
110°
120°
Moskva
0° 
10° 
20° 
30° 
40° 
50° 
60° 
70°  80° 
10° 
20° 
30° 
40° 
50° 
60° 
70° 
80°  90° 
Bakı
Şimal qütbü
Ekvator
90° 
Cənub 
enliyi
Şimal 
enliyi
Paralellər
Coğrafi uzunluq – Qrinviç meridianı 
ilə verilən məntəqədən keçən meri-
dian arasında qalan paralel qövsünün 
dərəcələrlə uzunluğudur. Dərəcə ilə 
qiyməti 0 – 180° arasında dəyişir. 
Verilən məntəqə Qrinviç meridianın-
dan qərbdə yerləşirsə, onun coğrafi 
uzunluğu qərb uzunluğu (q.u.), şərqdə 
yerləşirsə, şərq uzunluğu (ş.u.) 
adlanır.
Qərb yarımkürəsi 
Şərq yarımkürəsi 
Moskva
Nyu-York
Xəritə və qlobusda nöqtələrin coğrafi mövqeyini təyin etmək üçün dərəcə torundan 
istifadə  edilir.  Coğrafi  enliyi  təyin  etmək  üçün  verilən  məntəqədən  keçən  paraleli   
müəyyən  etmək  lazımdır. Adətən  paralellər  10°-dən  bir  çəkilir  və  xəritənin  kənarında 
onların dərəcələri yazılır. Bu halda məntəqənin dəqiq enliyini təyin etmək üçün xəritənin 
kənarındakı  çərçivədə  verilən  dərəcələrdən  istifadə  etmək  lazımdır.  Bəzən  məntəqə 
 
xəritədə  göstərilən  paralellərin  üzərinə  düşmür.  Məsələn,  Moskva  50°  və  60° şimal 
paralelləri   arasında yerləşir. Bu paralellər arasındakı məsafə 5 bərabər hissəyə bölünüb. 
 
Hər bölgünün 2°-yə bərabər olduğunu nəzərə alaraq, Moskva şəhərinin 56° şm.e.-də yer-
ləşdiyini müəyyən edə bilərik. Coğrafi uzunluğun təyin edilməsi də eyni üsulla, meri-
dianlar arasındakı dərəcələrdən istifadə etməklə yerinə yetirilir. 

---

23
22
7. PRAKTİK DƏRS. 
XƏRİTƏDƏ NÖQTƏLƏRİN 
    COĞRAFİ MÖVQEYİNİN TƏYİN EDİLMƏSİ
Fäaliyyät-2
Fäaliyyät-2
1. Azərbaycanın ucqar qərb və şərq nöqtələri arasındakı dərəcə fərqini müəyyən edin.
2. Azərbaycanın ucqar şimal və cənub nöqtələri arasındakı dərəcə fərqini hesablayın. 
3. Azərbaycanın ucqar şimal nöqtəsi ilə şimal coğrafi qütbü arasındakı dərəcə fərqini 
hesablayın. 
4.  Azərbaycanın ucqar cənub nöqtəsi ilə ekvator arasında 
 fərqi nə qədərdir?
dərəcə
Xəritə və qlobusda paralel və meridianların kəsişərək 
əmələ gətirdiyi şəbəkəyə __ deyilir. Yer kürəsindəki 
məntəqələrin coğrafi enliyi və coğrafi uzunluğu onun __ 
adlanır. Qrinviç meridianı ilə verilən məntəqədən keçən 
meridian arasında qalan 
paralel qövsü __, ekvatorla 
verilmiş nöqtədən keçən paralel arasında qalan 
meridian qövsü isə __ adlanır. 
Fiziki xəritədən istifadə edərək verilmiş coğrafi koordinatların hansı 
şəhərlərə aid olduğunu müəyyən edin.
Məntəqələr   
Coğrafi enlik    
Coğrafi uzunluq
 
39° şm.e. 
2° şm.e.
34° c.e. 
35° c.e.
78° q.u. 
114° ş.u. 
19° ş.u.
150° ş.u.
AÇAR  SÖZLÄR
Coğrafi koordinatlar
Dərəcə toru
Coğrafi enlik
Coğrafi uzunluq
Nä öyrändìnìz
Öyrändìklärìnìzì yoxlayın
Öyrändìklärìnìzì yoxlayın
Dünyanın siyasi xəritəsindən istifadə edərək verilmiş şəhərlərin coğrafi 
koordinatlarını təyin edin.
Nyu-York
Ankara
Sidney
Braziliya
Şəhərlər  
Coğrafi enliyi   
Coğrafi uzunluğu
Öyrändìklärìnìzì tätbìq edìn
42°
42°
41°
41°
40°
40°
39°
39°
38°
38°
45°
45°
46°
46°
47°
47°
48°
48°
49°
49°
50°
50°
51°
51°
Quton dağ 
Şahdili
Astaraçay
Sədərək 
Xəritə və qlobusda meridian və paralellərə əsasən məsafələri təyin etmək olar. Bu-
nun üçün meridian və paralellərdə 1°-lik qövsünün uzunluğundan istifadə edilir. Bütün 
meridianlar yarımçevrə olduğu üçün onların uzunluğu 180°, kilometrlə təqribən 20000 
km-dir. 1°-lik meridian qövsünün uzunluğu isə 20000:180°»111,1 km-dir.
Fäaliyyät-1
Fäaliyyät-1
Azərbaycanın xəritəsində respublikamızın ucqar şimal, cənub, şərq və qərb nöqtələri 
göstərilmişdir.  Bu  nöqtələrin  ekvator  və  Qrinviç  meridianından  hansı  istiqamətdə 
yerləşdiyini müəyyən edin və coğrafi koordinatlarını təyin edin. 
Məntəqələr arasında dərəcə fərqinin müəyyən edilməsi.
0° 
10° 
20° 
30° 
40° 
50° 
60° 
70°  80° 
10° 
20° 
30° 
40° 
50° 
60° 
70° 
80°  90° 
90° 
A
B
C
D
Paralellər üzrə
Meridianlar üzrə
A və B məntəqələri arasında 
20
A və B məntəqələri arasında 
30
dərəcə fərqi 
°
C və D məntəqələri arasında 
dərəcə fərqi 20°
dərəcə fərqi 
°
C və D məntəqələri arasında 
dərəcə fərqi 30°
10°  20°  30°  40°  50° 60°
90°
80°
70°
10° 0° 
20° 
30° 
40° 
50°
100°
110°
120°
A
B
C
D

---