Azotlu maddələr
11
K a r b o h i d r a t l a r
Monosaxaridlər
Oliqosaxaridlər
Polisaxaridlər
Triozalar
Disaxaridlər Homopolisaxaridlər
Tetrozalar Trisaxaridlər Heteropolisaxaridlər
Pentozalar
Tetrasaxaridlər və s.
Heksozalar və s.
Monosaxaridlər – tərkibində 3-dən 10-a qədər karbon
atomu saxlayan üzvi birləşmələrdir. Tərkibində 3 karbon atomu
olduqda triozalar, 4 karbon atomu olduqda–tetrozalar, 5
olduqda–pentozalar, 6–heksozalar, 7–heptozalar, 8–oktozalar,
9 karbon atomu olduqda isə nonozalar adlandırılırlar.
Oliqosaxaridlər–tərkibində 2-dən 10-a qədər monosaxa-
rid qalıqlarından təşkil olunmuşlar. Əgər 2 monosaxarid bir-
birilə birləşərsə - disaxaridlər, 3 monosaxarid bir birilə birləş-
dikdə-trisaxaridlər, 4 monosaxariddən–tetrasaxaridlər, ən nəha-
yət 9 monosaxariddən isə nonosaxaridlər əmələ gəlir.
Polisaxaridlər isə 10 və daha çox monosaxarid qalıqla-
rından təşkil olunmuşdur.
Monosaxaridlər
Üzümün
tərkibində
olan
əsas
şəkərlər
monosaxaridlərdən ibarətdir. Monosaxaridlərin tərkibində alde-
O
hid −
C
və keton > C = O qrupları olur. Monosaxaridləri
H
adlandırmaq üçün onların axırına “oza” şəkilçisi əlavə olunur.
Bəzi keto-monosaxaridlərin adlandırılmasında isə onların
axırına “uloza” şəkilçisi əlavə olunur. Məsələn, qlükoza, fruk-
toza, ribuloza, ksiuloza və qeyrilərini göstərmək olar. Üzümdə
Azotlu maddələr
12
və şərabda rast gəlinən monosaxaridlərin ən sadə nümayəndə-
lərindən biri triozalardır – C
3
H
6
O
3
. Göründüyü kimi triozaların
tərkibində 3 karbon atomu olur. Triozalara misal olaraq qliserin
aldehidini və dioksiasetonu göstərmək olar. Qliserin aldehidi
aldozalara, dioksiaseton isə ketozalara aiddir.
Qliserinin dehidrogensizləşməsi nəticəsində qliserin al-
dehidi və dioksiaseton əmələ gəlir.
O
C CH
2
OH CH
2
OH
H
- H
2
- H
2
H—C—OH ←— CHOH —→ C=O
CH
2
OH CH
2
OH CH
2
OH
Qliserin aldehidi Qliserin Dioksiaseton
(aldoza) (ketoza)
Qliserin aldehidinin quruluşuna nəzər saldıqda məlum
olur ki, onun tərkibində bir asimmetrik karbon atomu vardır.
O O
C C
H
H
H—C—OH HO—C—H
CH
2
OH CH
2
OH
D (+) qliserin aldehidi L (−) qliserin aldehidi
Ona görə də qliserin aldehidinin D və L-formaları möv-
cuddur. Monosaxaridlərin optik izomerləri aşağıdakı düsturla
təyin olunur:
N=2
n
Burada: N–izomerlərin sayını, n–isə asimmetrik karbon
atomlarının sayını göstərir. Bu düstura əsasən triozaların–2;
tetrozaların–4; pentozaların–8; heksozaların–16; heptozaların
isə 32 optik izomeri vardır. Bitkilərdə, o cümlədən üzümdə tri-
ozalar sərbəst halda yox, birləşmiş şəkildə olurlar. Triozalar
Azotlu maddələr
13
üzüm şirəsinin qıcqırması nəticəsində fruktoza 1,6-difosfatın,
aldolaza fermentinin təsirindən hidrolizi zamanı aralıq mübadi-
lə məhsulu kimi əmələ gəlirlər.
O
CH
2
O C
H
C=O CHOH
Aldolaza
HO—C—H ——→ CH
2
O
H—C—OH 3-fosfoqliserin aldehidi
CH
2
OH
H—C—OH
C=O
CH
2
O
CH
2
O
Fruktoza 1-6 fosfat
3-fosfodioksiaseton
Şərabda triozalara əsasən üzüm şirəsinin qıcqırması
zamanı əmələ gələn fosfat efirləri şəklində təsadüf olunur.
Üzümün və şərabın tərkibində ən geniş yayılmış monosaxarid-
lər pentozalar və heksozalardır.
Pentozalar – C
5
H
10
O
5
. Pentozalar tərkibində 5 karbon
atomu saxlamaqla aldehid və keton formalarında olurlar.
Pentozalar üzümün və şərabın tərkibində sərbəst halda az,
birləşmiş şəkildə isə polisaxaridlərin nümayəndəsi olan
pentozanların tərkibində olurlar.
Şərabın termiki və başqa üsulla işlənməsi zamanı
pentozanlar hidroliz olunaraq pentozalara ayrılırlar. Ona görə
də pentozalar üzümdə az, şərabda isə nisbətən çox olurlar.
Üzümdə və şərabda pentozaların aldehid və keton formalarına
rast gəlinir.
Aldehid formalarına misal olaraq arabinozanı, ribozanı,
dezoksiribozanı və ksilozanı göstərmək olar.
P
P
P
P