kömək edir. Hər iki fəaliyyət prosesində təxəyyül mühüm rol oynayır. Çünki təxəyyül hər iki sahə arasında
vasitəçi və keçirici kimi çıxış edir, hər iki tərəfə xidmət edir. Təxəyyül qəbul etdiyi hissi obrazları
düşünjəyə verirsə, əqil öz qərarını verməzdən əvvəl onları seçib tədqiq edir və bundan sonra yenidən
təxəyyülə qaytarır. Cünki azadlıqdan əvvəl gələn təxəyyül özü məhz bu iradəni oyadır və bir sözlə həm
düşüncə, həm iradə üçün xüsusi silah rolunu oynayır. Onun fikrincə insan fəaliyyəti əqil, emosional, mənəvi
amillərin təsir göstərdiyi belə bir mənzərədən yaranır: duyğu - təxəyyül - əqil, təxəyyül - iradə - fəaliyyət.
Deməli təxəyyül, o cümlədən bədii təxəyyül əməli fəaliyyətin həyata keçirilməsində böyük
əhəmiyyətə malikdir. Şillerə görə mənəvi borcun həyata keçirilməsində estetik amillər son dərəcə
əhəmiyyətlidir. Mənəvi borcun həyata keçirilməsindən insan böyük həzz və zövq alır. Bu isə mənəviyyatın
özünün incəliyi və gözəlliyindən doğur. Mənəvi gözəllik və incəlik isə insanın hissi təbiəti ilə əxlaqi
vəzifələri arasındakı həmahənglikdən yaranır. Bu isə həmişə mövcud olmur. Belə hallarda insan borc
naminə özünün hissi təbiətini qurban verir. Bu zaman incəliyin yerini ləyaqət tutur. Deməli, mənəvi
hərəkət öz inkişafında daim yeni – yeni estetik hallar və keyfiyyətlər kəsb edərək, insanın estetik
həyəcanının obyektinə cevrilə bilər. Buradan da belə çıxır ki, estetik həyacan mənəviliyin, əxlaqiliyin
müəyyən dərəcəsindən, xassə və keyfiyyətindən döğur. Estetik həzz verə bilən hər mənəvi hərəkət isə öz
təbiəti etibarilə əxlaqımız olmalıdır. Lakin müsbət əxlaqi hərəkət həmişə estetik həyəcan doğura bilmir.
Məsələn, müasir fəhlənin fəaliyyəti estetik maraq doğurmur, bu maddi maraqdır.
Əxlaqi hərəkətlər o zaman estetik səviyyəyə qalxır ki, onlar qəhramanlıqla, rəşadətlə bağlı olsun. Heç
nədən qorxmayan, hər bir müqavimətin, çətinliyin qarşısını ala bilən, yaradıcı insanların mənəvi hərəkətləri
estetik zövq yaradır. Müasir incəsənətin ən mühüm vəzifələrindən biri əxlaqi və estetik cəhətlərin vəhdəti
və dialektikasının bütün zənginliyi və dolğunluğunu bədii – fərdi obrazlarla açmaqdan ibarətdir. Bunun
böyük ictimai əhəmiyyəti vardır.
İnsanların ideya – estetik, əxlaq tərbiyəsində incəsənətin bütün növləri – ədəbiyyat, musiqi, rəssamlıq,
teatr, kino və s. kimi növləri böyük əhəmiyyət kəsb edir. Azərbaycan ədiblərinin, musiqişünaslarının,
rəssamlarının yaratdığı əsərlər bu baxımdan xüsusilə əhəmiyyətli və dünya şöhrətlidir.
Müstəqil iş üçün sual və tapşırıqlar:
1.İncəsənətin əxlaqi görüşlərin təbliğində rolu.
2.İncəsənətin növləri və tərbiyə.
TƏRBİYƏNİN MƏQSƏDİ
VƏ TƏRKİB HİSSƏLƏRİ
İstənilən fəaliyyətdə, müəyyən mənada, müvəffəqiyyətin əsasını məqsəd aydınlığı təşkil edir. Aydın
məqsəd hər bir işçiyə, istənilən sahədə fəaliyyət göstərənə işini səmərəli və düzgün təşkil etməyə imkan
verir. Pedaqoji prosesdə də məqsəd aydınlığı böyük əhəmiyyət kəsb edir.
Bu məqsədlər isə cəmiyyətin şəxsiyyət formalaşdırılması işinə verdiyi tələblərə əsasən müəyyən edilir.
Klassik və müasir pedaqoqlar şəxsiyyət formalaşdırılması prosesində məqsəd aydınlığına yüksək qiymət
verirblər. Məsələn K. D Uşinski məqsəd aydınlığını pedaqoji prosesin birinci və əsas məsələsi hesab edirdi.
Onun fikrincə tərbiyənin məqsədi ictimai və xalq mənafeyini üstün tutan, həqiqətə, doğruluğa, xeyrixahlıqa
can atan, bütün insanlığın mənafeyini xalqının və özünün mənafeyi ilə birləşdirməyi bacaran həqiqi insan
yetişdirməkdir. (K.D.Uşinski, seçilmiş pedaqoji əsərləri, Azərnəşr, 1953, s111)
Praqmatizm nümayəndələrindən biri, Amerika pedaqoqu D. Dyui iddia edirdi ki, eyni zamanda paralel
şəkildə həm məqsəd, həm də tərbiyə prosesi mövcuddur. Onun fikrincə tərbiyə inkişafdır və o, heç bir
xarici təsirə tabe deyildir. Bununla da o, tərbiyə prosesini elmilik, obyektivlik və məqsədyönlülükdən
məhrum edirdi. O fərdi tərbiyəyə daha çox üstünlük verirdi.
D.Dyuinin davamçıları müasir proqmatistlər iddia edirdilər ki, mənlik iddiası ilə doğulmuş hər kəs
xarici təsirə qarşı əks təsir göstərir, o özünü yaradıcılıqda təsdiq edir. Əksinə, xaricdən göstərilən tərbiyəvi
təsirlər insanlardakı müstəqilliyi, qabiliyyəti boğur, onun üzə çıxmasını, inkişafını ləngidir.
4
Məşhur Azərbaycan ədibi A. Bakıxanov hər şeydən əvvəl tərbiyənin məqsədini müəyyənləşdirməyə
yüksək qiymət vermişdir. Onun fikrincə tərbiyənin məqsədi həqiqi insan yetişdirməkdir. O, əxlaq və əqli
tərbiyəyə daha çox üstünlük verirdi. Tərbiyənin digər tərkib hassələrini də əxlaq tərbiyəsinin tərkib
hissəsində (estetik, fiziki, əmək və s) verirdi.
O, əxlaq tərbiyəsinə nəzakətlilik, təvözarkarlıq, səmimilik, doğruçuluq, düzlük, diqqətlilik, düşünərək
danışmaq və hərəkət etmək, sərbəstlik, özüntənqid, təmkinlilik, ehtiyatlılıq, əməksevərlik, və s kimi sifətləri
aid edirdi.
Tərbiyənin məqsədi cəmiyyətin obyektiv inkişaf qanunları əsasında müəyyən edilir, məhsuldar
qüvvələrin inkişafı ilə şərtlənir, onunla bərabər dəyişir.
İctimai iqtisadi quruluş dəyişdikcə tərbiyənin məqsədi də dəyişir. Ona görə müxtəlif ictimai iqtisadi
quruluşlarda tərbiyə də müxtəlif məqsədləri yerinə yetirmişdir.
Müasir dövrdə inkişaf etmiş demokratik ölkələrdə tərbiyənin məqsədi hərtərəfli tnktşaf etmiş insanlar
yetişdirməkdən ibarətdir. Hərtərəfli insan idealı müxtəlif dövrlərdə insanları düşündürmüş, bu isə öz əksini
xalqların yaradıcılığında dövrün mütəfəkkirlərinin əsərlərində tapmışdır. Hərtərəffli inkişaf etmiş insan
idealı müxtəlif xalqların həm yazılı, həm də şiffahi xalq ədəbiyyatında əks olunmuşdur. Xalq yaradıcılığında
təsvir edilən bu qəhrəmanlar fiziki cəhətdən sağlam, gözəl, əxlaqı təmiz, mərd, qorxmaz, döyüşkən, xalqını
və vətənini sevən şəxslər kimi verilmişdir, vəsf edilmişdir.
Zaman keçdikcə hərtərəfli inkişaf etmiş şəxsiyyət idealı reallaşmış, gündəlik tələbata çevrilmiş, zəruri
həyatı keyfiyyətlər kimi formalaşdırılmağa başlanmışdır.
Hərtərəfli inkişaf etmiş şəxsiyyət tələbi müasir dövrdə cəmiyyətin pedaqoji proses qarşısında qoyduğu
əsas tələbdir. Bu tələb uyğun olaraq tərbiyə, təlim təhsilin insan formalaşdırılması işinin məqsədləri
müəyyən edilir. Azərbaycanda tərbiyənin məqsəd və vəzifələri Azərbaycan Respublikasının Təhsil
Qanununun 9-cu maddəsində öz əksini tapmışdır: dərin və hərtərəfli biliyə, bacarığa, praktik hazırlığa,
yüksək mədəniyyətə, məsuliyyət hissəsinə, mütərəqqi dünyagörüşə malik olan və onu daim inkişaf
etdirməyə çalışan şəxsiyyət formalaşdırmaq: soykökünə, Azərbaycan xalqının azadlıq və demokratiya
ənənələrinə bağlı olan, xalqının milli, əxlaqi, humanist, mənəvi və mədəni dəyərlərinə dərindən yiyələnən,
onu qoruyan və daim inkişaf etdirən, ailəsini, millətini, Vətənini sevən və daim ucaltmağa çalışan,
ümumbəşəri dəyərlərə yiyələnən, insan hüquqları və azadlıqlarına hörmət edən, müstəqil və yaradıcı
düşünən, biliyinə, yüksək əxlaqi və mənəvi keyfiyyətlərinə, demokratikliyinə görə dünyanın ən qabaqcıl
ölkələrinin vətəndaşları səviyyəsində dura bilən sağlam yurddaşlar yetişdirmək və bununla yüksək
sivilizasiyalı cəmiyyət qurmağa, azərbaycanı dünyanın ən inkişaf etmiş demokratik dövlətlərindən birinə
çevirməyə qadir olan İnsan tərbiyə etməkdir. Bu deyilənlərə istinad edərək demək olar ki, Azərbaycan
Respublikasında tərbiyənin məqsədi hərtərəfli inkişaf etmiş şəxsiyyətlər yetişdirməkdən ibarətdir.
Hərtərəfli inkişaf etmiş şəxsiyyət dedikdə yuksək intelektual səviyəyə malik, zəruri əxlaqi
keyfiyyətlərə yiyələnmiş, istehsalın əsas sahələri həqqında müəyyən biliklərə və əmək vərdişlərinə malik,
gözəlliyi sevməyi, qiymətləndirməyi bacaran, yaşadığı dövrün ictimai-siyasi hadisələrinə obyektiv qiymət
4
Педагогика (С.Баранов, Т.В.Великов, В.А.Сластенинов). М.,1976.