Dərslik 1994-cü ildə nəşr edilmiş ali məktəblər üçün «Azərbaycan tarixi»nin (I cild) davamıdır və xalqımızın tarixinin

1905-ci  il  iyunun  16-da  daşnaklar  Cəbrayıl  qəzası  əhalisinin 

nümayəndələrini Ağoğlan monastınna dəvət etdilər. Haradansa gəlmiş üç 

nəfər  erməni  növbə  ilə  çıxış  edərək  rus-yapon  müharibəsində  çar 

ordusunun  rüsvayçılıqla  məğlubiyyətindən, imperiyanın  dağılacağından 

danışdı.  Sonra  da  bizləri  qorxutmaq  məqsədilə  ermənilərin  əllərində 

kifayət  qədər  silah  anbarlanmn  olduğunu  xatırlatdı.  Qacar  kəndinin 

nümayəndələri bu hədyanlara dözməyib onlara təhqirlə cavab verdilər və 

bütün nümayəndələr nümayişkaranə surətdə monastırı tərk etdilər. 

Zəngəzurun erməni kəndlərindən və başqa yerlərdən toplanan quldur 

dəstələri  az  sonra  Sokratın  rəhbərliyi  altında  qəflətən  hücuma  keçərək 

Veysəlli  kəndini  yandırdılar.  150  evdən  ibarət  olan  Qacar  kəndinin 

igidləri 6 saatdan çox davam edən döyüşdə düşməni pərən-pərən saldılar. 

Aşot  adlı  zabitin  başçılıq  etdiyi  alay  bütünlüklə  məhv  edildi.  Qonşu 

müsəlman kəndlərindən yeni könüllü dəstələr gəldilər. Onlar döyüş mey- 

danmdan  qaçan  erməniləri  təqib  etdilər.  Əfşar  adlı  erməni  kəndi 

yandınIdı və xeyli quldur əsir götürüldü. Daşnak zabitləri üç min quldurla 

Qacar  kəndinə  yeni  hücuma  keçdilər.  Lakin  döyüşdə  qələbə  çalan 

qacarlılar və könüllülər çox az itki ilə 400 nəfər ermənini məhv etdilər. 

Müsəlman  süvariləri  Şeyxməli  kəndində  məşq  edən  min  nəfərlik 

quldur üzərinə qəflətən hücum etdilər. Bütün günü davam edən döyüşün 

sonunda  ermənilər  xeyli  itki  verdikdən  sonra  qaçıb  Düdüklü  kəndinə 

sığındılar.  Lakin  igidlərimiz  onları  vurub  bu  kənddən  də  çıxartdılar  və 

onlann İşxan adlı zabitini əsir götürdülər. Həmin günün səhəri müsəlman 

süvariləri  Çəmənli  kəndinə  hücum  edən  erməniləri  ağır  məğlubiyyətə 

uğratdılar.  Qələbənin  qazanılmasında  qorxmaz  kəşfıyyatçıla-  nmızın 

misilsiz  rolu  oldu.  Bu  məğlubiyyətdən  və  itkilərdən  sonra  ermənilər 

Xırmancıq  kəndinə  2500  quldur topladılar.  Hər tərəfdən  dağlarla  əhatə 

edilmiş bu kəndi hücumla almaq son dərəcə çətin idi. Oraya yalnız bircə 

yerdən  tək  atlının  keçə  biləcəyi  yol  vardı.  Müsəlman  könüllüləri 

ermənilərin  ələ  keçirmək  istədikləri  Anş  kəndinə  toplaşmışdılar. 

Kəşfiyyatın  düşmən  haqqında topladığı  dəqiq  məlumat  döyüşün  uğurla 

nəticələnməsində  həlledici  rol  oynadı.  Döyüşdən  əvvəl  komandir 

döyüşçülərimizə müraciət etdi: «Övladlanm! Bu saatda bizlərə... yalnız 

xəncər-patron köməyə gələr. Bəli! Sülh vaxtı sülh etmək, müharibə vaxtı 

mərdanəlik  göstərmək  lazımdır...  Ona  görə  qorxu  və  hür-  küyə 

qəlbimizdə yer olmamalıdır. Bizim bu müharibədə müzəffər olduğumuz, 

əlbət  ki,  tarix  səhifələrinə  düzülüb  millət  istiqbalına  və  vətən  övladına 

yadigar qalacaqdır». Komandirin çıxışı əsgərləri coşdur 

57 

---

du.  Seçilmiş  düzgün  döyüş  taktikası  erməniləri  əzməyə  imkan  verdi. 

Quldurlar  atlannı  və  silahlarını  qoyub  qaçdılar.  Alınmaz  hesab  edilən 

Xırmancıq kəndi əsgərlərimiz tərəfindən tutuldu. Pristav Davıdovun öz 

strajnikləri ilə ermənilərə köməyi də nəticə vermədi. Buna baxmayaraq, 

Cəbrayıl  və  Qaryagin  qəzalannda  milli  münaqişə  davam  edirdi. 

Ermənilər  hər  dəfə  yeni  hərbi  toqquşma  törədirdilər.  Onlar  bizim 

kəndlərdən Veysəlli, Divanəlilər, Süleymanlı və b. yandırmış, xeyli insan 

tələf etmişdilər. 

Yuxanda  qeyd  edildiyi  kimi,  rəsmi  dövlət  nümayəndələri, pristav- 

lar, zabitlər münaqişəni qızışdınr və erməniləri müdafiə edirdilər. Pristav 

Davıdovun əməli buna sübutdur. 

1905-ci  ilin  hadisələri içərisində  Şuşa  faciəsi  daha  kədərli idi.  Qə- 

zalardakı qırğının qarşısım almalı olan əsgərlər qəsdən Şuşada saxlanırdı. 

Məqsəd  müsəlmanlann  soyqınmında  onlardan  istifadə  etmək  idi. 

Ermənilər Şuşa dÖ5dişünə böyük hazırlıq işləri görmüş və canlı qüvvə 

toplamışdılar.  Avqustun  8-də  növbəti  fitnə  törədildi  -  Cənubi 

Azərbaycandan  gəlmiş  və  məktəbin  təmirində  işləyən  17  fəhlə  qətlə 

yetirildi.  Bir  həftə  sonra,  yəni  avqustun  16-da  kilsənin  döyüşə  çağınş 

zəngi ilə silahlı ermənilər azərbaycanlılan atəşə tutdular. Rus ordusunda 

qulluq edən 15 nəfər erməni əsgəri komandanlığın razılığı ilə silahlannı 

götürüb vuruşan quldurlara qoşuldular. Tiflisdən isə 100 erməni köməyə 

gəlmişdi. 

Azərbaycan türkləri qatı düşmənə layiqli cavab vermək üçün şəhərin 

müxtəlif  yerlərində  5  səngər  qurmuşdular.  Hər  səngərə  bacarıqlı  və 

seçilən  adamlar  başçılıq  edirdilər.  Onlardan  Abbas  bəy  Talib  oğlu, 

Əfrasiyab  Hacı  Əzim  oğlu,  Məşədi  Abış  Bəylər  bəy  oğlu  və  b.  xüsusi 

olaraq fərqlənirdilər. Şuşaya ətraf kəndlərdən xeyli atlı dəstələri köməyə 

gəlmişdilər.  Hlə  həmin  gün  ermənilərin  hücumlanmn  qarşısı  mərdliklə 

alındı.  Səhəri  gün  döyüşçülərimiz  şir  kimi  meydana  atılaraq  yüzlərlə 

qulduru  qanma  qəltan  elədilər.  «Qoçaq»  ermənilər  evlərini  qoyub 

qaçırdılar. Çoxunun qorxudan səngərdə ürəyi partlayıb ölmüşdü. İki-üç 

gün ərzində ermənilərin bütün mövqeləri ələ keçirildi. Avqustun 19-da 

ermənilər tərəfindən yandınlan binalar içərisində teatr və qız məktəbinin 

binası da vardı. Ermənilər bir yerdə göz yaşı axıdaraq sülh istəyir, başqa 

yerdə  isə  yeni  fitnələr  törədirdilər.  1905-ci  il  avqustun  16-dan  21-dək 

Şuşada davam edən milli qırğın Azərbaycan türklərinin qələbəsi ilə başa 

çatdı. Əslində bu, haqqın və ədalətin qələbəsi idi. Çünki bizim nahaq qan 

tökülməsində heç vaxt marağımız olmamışdır. 

58 

---