163
UĢağın düĢüncəsinə görə iĢ elə bir xüsusi keyfiyyətə malik deyildir.
Bununla belə iĢ prosesinin təsvir edilməsi və bunun Ģəxsi müĢahidələrlə
əlaqələndirilməsi uĢaq üçün maraqlı ola bilər.
Ünsiyyətin əhəmiyyəti
AĢağıdakı göstəriĢlərdən istifadə edən müəllimlər sinifdə ən yaxĢı
ünsiyyətçi rolunu oynayacaqdır.
Faydalı dinləyici olmaq. Kampleks proses olan qulaq dinləmə
dəqiq məlumatın toplanılması üçün ilkin vasitədir. Qulaq asma
danıĢanla əlaqə yaratmağa kömək edir. yaĢlı Ģəxs uĢağın nə dediyini,
baĢa düĢdüyünü nümayiĢ etdirmək istəyəndə, uĢaq ona bir köməkçi kimi
inanır və etibar edir. alternativ Ģəkildə bu, uĢağın müvafiq qayğı və
problemlərinə cavab vermək deməkdir.
Fəal dinləyici olmaq. UĢağın nə dediyini, hətta o, baĢa
düĢməkdə çətinlik çəkdikdə belə, anlamağa səmimi Ģəkildə cəhd et. Elə
bir mövqe seçməlisiniz ki, guya uĢağın səviyyəsindəsiniz, ona diqqətlə
qulaq asırsınız və müxtəlif jest və hərəkətlərlə fikrinizi ona çatdırmağa
cəhd göstərirsiniz (məsələn, qaĢların qaldırılması, gülümsəmə, qulağın
uĢağa tərəf çevrilməsi). DanıĢığa ara verin və uĢağın danıĢmasına Ģərait
yaradın. UĢaq danıĢmağa baĢlayanda, onu baĢını yırğalamaqla
həvəsləndir.
Aydın şəkildə və anlaşıqlı danış. Üç, yaxud dörd sözdən ibarət
qısa cümlələr iĢlət. Hərəkətin və əĢyaların mayasını təsvir edən açar
sözləri tez-tez təkrar et. UĢağı maraqlandırmaq və cavab verməyə
həvəslədirmək məqsədi daĢıyan üz mfadələrinin iĢlədilməsi. UĢağın
anlam
dərəcəsi və danıĢıq qabiliyyəti artdıqca, cümlələri
mürəkkəbləĢdirə bilərsən və bu zaman sən əvvəllər yol verdiyin
təkrarları aradan qaldıra bilərsən.
Açar sözlükdən istifadə edilməsi. Açar sözlər uĢağın daim
iĢlətdiyi gündəlik sözlərdir. UĢağın söz baqajının nədən ibarət
olmasından xəbərdar ol. VaxtaĢırı olaraq buraya yeni sözlərin əlavə
edilməsi qayğısına qal. UĢaq sözləri yada salmaqda çətinlik çəkdikdə,
unudulan sözləri yada salmaqla, müvafiq hadisələri təsvir et.
Danışığa fasilə verilməsi. Cümlə düzəldərkən istrahət elə və
özünü sərbəst tut. DanıĢmaq üçün uĢağa vaxt ver. DanıĢığa davam
etməzdən əvvəl ürəyində beĢə qədər say.
Ordan-burdan danış. KeçmiĢə ekskurs, yaxud dərhal sonra
gələcək barədə danıĢmaq, uĢağı çaĢdıra bilər. Buna görə də danıĢığı cəld
164
tamamla. UĢağın bilavasitə məĢğul olduğu təcrübə barədə fikir
mübadiləsi apar
UĢaqların ünsiyyət təĢəbbüsü haqqında məlumata malik olmaq.
Qeyri-verbal, yəni jestlərlə baĢ tutan ünsiyyət üçün Ģərait yarat – göz-
qaĢ iĢarəsi, əl ilə göstərmə, çiyin çəkilməsi, səs çıxarma, söz demə.
DanıĢıq ünsiyyətinə ehtiyac yüksəkdirsə, uĢaqlar ya özlərini lazımi
Ģəkildə aparmayacaqlar, ya da danıĢmayacaqlar. Onlara qarĢı isti və
müsbət, yəni rəğbətli münasibətdə ol: hər bir uĢağın ünsiyyət qurma
səviyyəsini dəyərləndir.
Özünün danışma ehtiyacına sual vermə ehtiyacını
məhdudlaşdır. UĢağın ünsiyyət qurma təĢəbbüsünə Ģərait yaratmaq
məqsədilə onunla söhbət zamanı tez-tez pauza ver və öz növbəni gözlə.
Uzun cümlələri lazım gəldikdə qısa formaya sal, ancaq heç bir halda
onların məzmununa xələl gəlməsin. UĢaqların bəziləri danıĢanda, çox
ifadə etmək istəyirlər, ancaq uzun cümləlrin dazilinə bu məzmunu
müvafiq Ģəkildə yerləĢdirə bilmirlər. Sual vermə prosesinndə bütün bu
faktları nəzərə al: həm sənin özünçün, həm də uĢağa aydın olan məsələ
barədə uĢaba sual vermə. Öz fikirlərini ifadə etməkkdə çətinlik çəkən
uĢaq üçün müəllim, sual seçəndə xüsusi taktikaya malik olmalıdır: o, elə
etməlidir ki, dərhal ünsiyyətə körpü atılsın.
Yadda saxla ki, azyaşlı uşaqlar üçün suallara cavab vermək
bəzən çox çətin olur. Bir çox uĢaqlar üçün kim, nə, nəyə göpə, nə vaxt,
harada və nə zaman tipli suallara cavab vermək xüsusi çətinlik yaradır.
Məsələ həll edəndən, uĢağın üzərinə suallar yağdırmağı məhdudlaĢdır.
Bir-birinin dalınca verilən suallar heç də ünsiyyət mənası daĢımır.
Sinfindəki mövcud ünsiyyət imkanlarını nəzərdən keçir. Sinif
yoldaĢları bir-birlərini dinləyirlərmi? UĢaqlar danıĢmaq təĢəbbüsündə
bulunurlarmı? DanıĢanda onlar bir-birlərini gözləyirmi? Seçilən
mövzular bir neçə dəqiqəliyə, yoxsa oyunun baĢlanğıcından sonuna
qədərki müddət üçün hesablanır. Seçilən mövzular bir gündən ertəsi
günə, yoxsa il ərzində nəzərdə tutulur. UĢaqlar sual verə bilirlərmi?
Suallara cavab verilirmi? Cavablar uĢaqların xahiĢi iləmi verilir?
UĢaqlar mövzunu dəyiĢmək təklifini irəli sürürlərmi?
Sinfin danışığın anlaşılmasını asanlaşdıran təşkili
AĢağıda verilən variantlar uĢaqların nitqi anlamaq və özlərinin
ünsiyyət vərdiĢlərini qurmaq üzrə bacarıqlarını inkiĢaf etdirmək iĢində
müəllimə yardım göstərəcəkdir:
165
Hərəkətlərin təsvir edilməsi. Müəyyən tədris strategiyaları
müəllimin öyrəncinin hərəkətlərini təsvir etməsindən daha çox dərəcədə
məĢğul edir – «Mən səni hündür bir qala qurarkən gördüm». BaĢqa
sözlə desək, bu halda hərəkət, yaxud əĢyaya ad verilir. Sadəcə hansı
hadisənin baĢ verməsi təsvir edilir. Əsas anlayıĢları, məsələn Ģərait,
yaxud hadisənin təsirini təkrar et. UĢağı cümlədə çatıĢmayın sözü yerinə
qoymağa həvəsləndir.
Xəbəri çatdırdıqda, müvafiq sintaksis formanı modelləşdir. Əli
deyir, «Bu körpə uşaq yatır». Vlad deyir. «Bəli, bu körpə uşaq yatır».
Əli çoruĢur, «Harada Tina?» Vlad cavab verir. «Tina haradadır?»,
yaxud Əli deyir, «Yağış yağır?». Vlad cavab verir, «Gəlin Martindən
soruşaq, yağış yağır?»
Verbal rol oyununu və qeyri-verbal danıĢığı həvəsləndirmək.
UĢağın dil vərdiĢlərini qavrama prosesində oyun zamanı iĢlədilən
dialoqlar xüsusi həlledici əhəmiyyətə malikdir. «Körpə gedək yatmağa»
və «Ata, get körpəni sakitləşdir» kimi cümlələr təkbaĢına, yaxud iki
uĢaq bir yerdə oynayarkən xüsusi əhəmiyyət daĢıyır. Oyun zamanı uĢaq,
əvvəlcə monoloq formasında bu funksiyanı yerinə yetirə bilər. BaĢqa bir
uĢaqla oyun zamanı söhbətin aparılması çox çətin bir vəzifədir, burada
müəllimin müdaxiləsi hökmən lazımdır, xüsusən o halda ki, sözügedən
uĢaqda nitqin, yaxud dilin inkiĢafı baxımından geriləmə müĢahidə
olunur.
UĢaqlar birgə oyunlarını inkiĢaf etdirdikcə, onların arasında
müəyyən konfliktlər də yarana bilər, məsələn onlardan bəziləri hansı
rolu bölüĢmək barədə razılığa gəlməyə bilərlər. UĢaqlar Ģifahi danıĢıq
aparmaq bacarığına malikdirlərsə, müəllim burada sadəcə müĢahidəçi
rolunu oynayır və onlara öz aralarındakı konflikti həll etmək imkanı
yaradır. UĢaq söz iĢlətmək üçün heç bir cəhd göstərmirsə, müəllim sual
verə bilər və mümkün yanaĢma metodunu göstərə bilər.
Uşağın aparıcı rolda olması üçün onun həvəsləndirilməsi.
UĢaqla təkbaĢına oyun zamanı müəllim uĢağa imkan verməlidir ki,
oyunu elə qursun ki, uĢağın bu vaxta kimi bu tipli oyunlarda yığdığı
təcrübə Ģifahi münasibətin formalaĢmasına yardım göstərsin. VərdiĢin
səviyyəsi oyunla bir səviyyədədirsə, uĢağa indicə etdiyi hərəkəti təkrar
etdir. BaĢqa sözlə desək, müəllim uĢaqda aparıcı rol haqqında təsəvürü
geniĢləndirmək üçün oyunda passiv iĢtirakçı rolunda çıxıĢ etməlidir.
Ətraf mühitdə ünsiyyətin qarşısında duran maneələrə qarşı
sayıq ol. Dinləmə, yaxud eĢitmə fəaliyyəti zamanı kənar səsləri
məhdudlaĢdırmaq məqsədilə qapı və pəncərələri bağla. Xüsusi ehtiyaca
Dostları ilə paylaş: |