Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası təhsil nazirinin 03. 05. 2012-ci IL tarixli 746

P.Pallasın,  İ.Lipeyxinin  əsərlərində  rast  gəlinən  qiymətli 
ekoloji  məlumatlar  botanika  və  zoologiyanın  tərkibində 
özünə yer tapmışdır.
XIX  əsrin  əvvəllərində  ilk  dəfə  olaraq  alman  təbiət­
şünası  Aleksandr  Humbolt  Mərkəzi  və  Cənubi  Amerikada 
apardığı  çoxillik  müşahidələr  nəticəsində  hündürlüyə,  tem­
peratur  dəyişməsinə,  quraqlığa  əsaslanaraq 
bitkilərin 
təsnifatını vermişdir.
Bu mərhələnin xüsusiyyətlərindən biri də odur ki, J.La- 
mark,  eləcə  də  T.Maltus  ilk  dəfə  olaraq  canlıların  təbiətə 
vurduqları ziyan haqqında bəşəriyyəti məlumatlandırmışlar. 
İlk  təkamül  nəzəriyyəsinin  banisi  sayılan  Jan  Batist  Lamark 
orqanizmlərin  uyğunlaşma  dəyişkənliyinin,  eləcə  də  fauna 
və  flora  dəyişkənliyinin  ən  mühüm  səbəbini  xarici  mühitin 
təsiri ilə izah edir.
Ekologiya  haqqında  bu  dövrdə  rus  alimlərinin  işləri 
xüsusi  qeyd  olunmalıdır.  Belə  ki,  A.Middendorfun, 
S.Kraşennikovun  əsərləri  diqqətəlayiqdir.  Onlar  iqlim,  bitgi 
örtüyü  və  heyvanat  aləminin  Rusiyanın  geniş  ərazilərinin 
müxtəlif yerlərində qarşılıqlı əlaqəli dəyişməni göstərmişlər.
Fransız  alimi  L.Byuffonun,  isveçli  təbiətşünas  alim­
lərin,  alman  alimi Q.Vegerin əsərlərində ekoloji  yanaşmanın 
elementlərinə  rast  gəlmək  mümkündür.  Belə  ki,  L.Byuffona 
görə  bir  növün  digərinə  çevrilməsinin  əsas  səbəbi  havanın 
temperaturu,  qəbul  edilən  qidanın  keyfiyyəti,  habelə  əhil- 
ləşdirmə hesab edilir.
XIX  əsrin  əvvəllərində  biocoğrafıyanın  meydana  gəl­
məsi  ekoloji  təfəkkürün  sonrakı  inkişafının  məhsulu  sayılır. 
Daha doğrusu  1807-ci ildə A.Humboltun əsərində bitgi coğ­
rafiyası  sahəsində  yeni  ekoloji  istiqaməti  açmışdır.  Əsərdə 
qeyd  olunur  ki,  landşaftın  fizionomiyasını  bitgi  örtüyünün 
xarici  görünüşü  müəyyənləşdirir.  Eləcə  də  zonal  və  şaquli 
qurşaqlarda  bitkilərin  müxtəlif  taksonomik  qruplarına 
bənzər  «fizionomik»  formalar,  yəni,  eyni  görünüş  yaranır,
16
habelə  həmin formaların  paylanması  və nisbəti  ilə  təbii mü­
hitin  xüsusiyyətləri  haqda  mühakimə  irəli  sürmək  müm­
kündür.
1826-cı  ildə  danimarkalı  T.Faberin  əsərində  şimalda 
məskunlaşan  quşların  bioloji  xüsusiyyətləri,  1833-cü  ildə 
alman  alimi,  zooloq  Q.Qlogerin  əsərində  iqlimin  təsiri  ilə 
quşların  dəyişməsi,  1848-ci  ildə  K.Berqmanın  əsərində  bəzi 
heyvanların kəmiyyət-keyfiyyət,  eləcə  də fizioloji dəyişmələ­
rinin  qanunauyğunluqları,  1855-ci  ildə  A.Dekandolun  əsə­
rində  ətraf mühitin  bitkilərə  təsiri  verilmiş  və  onların  faunaya 
nisbətən yüksək ekoloji nəcibliyinə diqqət yetirilmişdir.
1895-ci  ildə  danimarkalı  alim,  botanik  İ.Varmanqan 
tərəfindən  bitkilərin  ekologiyası  və  ya  ekoloji  coğrafiya  ya­
zılmış,  alman  alimi  A.Simpera  isə  həmin  əsəri  1898-ci  ildə 
nəşr etdirmişdir.
1798-ci  ildə  T.Maltus  populyasiyanın  eksponent  tənli- 
yini  təsvir  etmiş  və  onun  əsasında  demoqrafik  konsepsi­
yasını yaratmışdır.
Fransız  həkimi  V.Edvardsın  (1824)  «Fiziki  faktorların 
həyata  təsiri»  kitabı  ekoloji  və  müqayisəli  fiziologiyanın 
başlanğıcını qoymuş oldu.  L.  Libix (1840) isə məşhur «Mini­
mum  qanunmmu  yaratmışdır  ki,  o  da  müasir  ekologiyada 
hələ öz əhəmiyyətini itirməmişdir.
İkinci  mərhələ:  XIX əsrin 60-cı,  XX əsrin  50-ci illərinə 
qədərki  dövrü  əhatə  edərək  ekologiyanın  müstəqil  bir  elm 
sahəsi  kimi  formalaşdığından  xəbər  verir.  Belə  ki,  ilk  dəfə 
1856-cı  ildə  ekologiya  terminini  elmə  Q.D.Toqo  daxil  et­
mişdir.  Lakin  naməlum  səbəblərdən  onu  müstəqil  bir  elm 
sahəsi kimi tam açıqlamamışdır.
Bu  mərhələdə  ekologiya  elminin  formalaşmasında  rus 
alimlərinin  rolu  danılmazdır.  Bunlardan  K.Rulyeni  (1814- 
1858-ci  illər),  V.N.Şukaçovu,  N.Severtsovu  (1827-1885-ci 
illər),  V.V.  Dokuçayevi  (1846-1903-cü  illər),  Ç.Darvini 
(1859-cu  il)  göstərmək  olar.  Onlar  öz  əsərlərində  bir  neçə
Azerbaycan Re$
0
lıb!lltMi Prezidentinin 
İşlər idarəsi
PREZİDENT KİTABXANASI

---

ekoloji  anlayışlar,  prinsiplər  verməklə  tarixdə  öz  yerlərini 
tutmuşlar.  Həmin  ekoloji  anlayış  və  prinsiplər  müasir 
dövrdə  də  öz  dəyərlərini  saxlamışlar.  1859-cu  ildə  Ç.Darvi­
nin «Növlərin əmələ gəlməsi» əsərində növarası və növdaxili 
əlaqələr  öz  əksini  tapmış,  canlı  orqanizmlərin  yaşamaq  uğ- 
runda  mübarizələrinin  mexanizmi  verilmişdir.  Eyni  zaman­
da  əsərdə  orqanizmlərin  qarşılıqlı  münasibətlərinə  xüsusi 
fikir verilmişdir.
Yuxarıda  göstərilən  mənbələr,  o cümlədən  Ç.Darvinin 
əsərləri  ekologiya  sahəsində  bəzi  kəmiyyət  göstəricilərinin, 
habelə nəzəriyyələrin toplanmasına şərait yaratmışdır.  Müa­
sir  torpaqşünaslıq  elminin  yaradılmasında  da  V.V.Dokuça­
yevin  əməyi,  əsərlərinin  əhəmiyyəti  danılmazdır.  Çünki  tor­
paqşünaslıq  elminə  əsaslanaraq  digər  elmlərin  sintezi  nə­
ticəsində  yeni  ekoloji  sahələr-fənlər  mövcudlaşmışdır  ki, 
bunlara da  torpaq  mikrobiologiyasını,  torpaq  zoologiyasını 
göstərə  bilərik.  Yadda  qalmalıdır  ki,  əməyinə  görə 
V.V.Dokuçayevi  tanınmış  amerikan  ekoloqu  Y.Odum  eko­
logiya elminin  banilərindən  biri kimi qiymətləndirmişdir.
Ekologiya  elmi  son  vaxtlar  o  qədər  sürətlə  inkişaf et­
mişdir  ki,  hətta  biologiya  ilə  heç  əlaqəsi  olmayan  arxitek­
tura, habelə tikinti sahəsinin mütəxəssisləri  belə bunula məş­
ğul  olmaqdadırlar.  Nəticədə müstəqil mühəndis ekologiyası, 
şəhərsalmanın ekologiyası elmi istiqamətləri də yaranmışdır.
XX  əsrin  əvvəllərində ekologiyada  tolerantlıq  məsələsi 
meydana  gəlmişdir.  Bu  məsələ  ilə  V.Şclford  məşğul  olaraq 
tolerantlıq  «qanunmmu  yaratmışdır.  1910-cu  ildən  başlaya­
raq  «tolerantlığın  ekologiyası»na  aid  fundamental  tədqiqat 
işləri aparılmağa başlanılmışdır.
1963-cü  ildə  N.P.Naumov  ekoloji  proseslərin  baş  ver­
diyi  mühit,  təbii  şərait  haqqında  araşdırmalar  apararaq  bir 
növ mühitə tərif vermişdir.
Moskva  Dövlət  Universitetinin  professoru  K.F.Rulye 
1841-1858-ci  illərdə  əməli  olaraq  ekologiyanın  prinsipial
18
problemlərinin  tam  siyahısını  vermiş  olsa  da,  lakin  bu elmi 
adlandırmaq  üçün  ifadəli  məzmun  -   termin  işlədə  bilmə­
mişdir.  Lakin  o,  ilk  olaraq  canlıların  və  mühitin  qarşılıqlı 
əlaqəsi  prinsipini  dəqiqliyi  ilə  müəyyən  edə  bilmişdir.  Heç 
bir  canlı  aləm  öz-özünə  yaşamır,  hər  biri  onun  üçün  xarici 
aləmlə  qarşılıqlı  təsirdə  olduğu  üçün  yaşamağa  uyğunlaşır. 
Bu  ünsiyyət  qanunudur.  Bu  prinsipi  K.F.Rulye  inkişaf 
etdirərək  mühitlə  qarşılıqlı  əlaqəni  fərdi  yaşayış  hadisəsi  və 
ümumi yaşayış hadisəsi kateqoriyalarına ayırmışdır. Bu eko­
loji  proseslərin  müasir  təsəvvürünə  uyğun  gəlir.  K.F.Rulye 
heyvanların  geniş  ekoloji  tədqiqat  sistemini  işləyib  ha­
zırlamışdır.  K.F.Rulyenin  şagirdi  sayılan  N.A.Severtsov  ilk 
dəfə  Rusiyada ayrıca bir regionun ekoloji tədqiqatı əsasında 
qiymətli əsər yazmışdır.
A.  Humbelton  fızionomik  istiqamətini  davam  etdi­
rərək  Danimarka botaniki  A.N.Veketov  (1825-1902-ci  illər) 
bitkilərin  coğrafi  yayılması  ilə  onların  anatomik  və  morfo- 
loji  quruluşlarının  xüsusiyyətləri  arasında  əlaqəni  aşkar  et­
məklə  yanaşı  ekologiyada  fizioloji  tədqiqatların  əhəmiy­
yətini  də  göstərmişdir.  A.F.Middendorf  arktika  faunasının 
quruluşunu,  ümumi  xüsusiyyətlərini  və  həyatım  öyrənərək 
Humbolt  təliminin  zooloji  obyektdə  öyrənilməsinin  əsasını 
qoymuşdur.
Alman  bioloqu,  təkamülçü  Ernst  Hekkel  (1834-1919- 
cu  illər)  ilk  dəfə  ekologiya  elmini  biologiyanın  müstəqil  və 
aparıcı  sahəsi  kimi  ayırmış,  ona  ekologiya  adını  vermişdir. 
V.V.Dokuçayevin  tədqiqatları  Q.F.Morozov  tərəfindən 
davam  etdirilərək  «Meşə  haqqında  təlim»  adlı  əsərində  me­
şənin  ekologiyasının  əsasım  qoymuşdur.  Daha  sonralar
Q.N.Visotskinin  yazmış  olduğu  işlər  meşələrin  ekologiyası 
elmini daha da zənginləşdirmişdir.
Beləliklə,  XX  əsrin  əvvəllərində  hidrobioloqlar,  bota- 
niklər  və  zooloqların  ekoloji  məktəbləri  formalaşır,  onların 
hər  birində  ekologiya  elminin  müəyyən  qanadları  inkişaf
19

---