Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası təhsil nazirinin 03. 05. 2012-ci IL tarixli 746
Yüklə 112 Kb. Pdf görüntüsü
|
Biosferin və ya onun əsas bölməsinin mərkəzində ancaq insan qoyulur (antroposentrizm) Biosferin ikinci xüsusiyyəti onun açıq sistem olmasıdır. Ona kənardan enerji daxil olur və o, kosmik təsirə məruz qalır. Bu təsirin əsasını günəş aktivliyi təşkil edir. Müəyyən edilmişdir ki, yer kürəsində, o cümlədən biosferdə baş verən hadisələrin əksəriyyəti günəşin aktivliyi ilə əlaqədardır. Belə bir fikir mövcuddur ki, günəş aktivliyi bir çox geoloji proseslərin (kataklizm, katastrof) yaranmasına səbəb olur. 1989-cu ildə 1,5-2,0 ay ərzində baş vermiş zəlzələ (İturup adasında), Çelyabinski boru xəttindəki qəza, «Komso- moles» sualtı atom qayığının məhv olması, Tbilisi hadisələri, Dağlıq Qarabağ müharibəsinin aktivləşməsi hadisələrini yüksək günəş aktivliyinin baş verməsi ilə də izah edirlər. Biosferin üçüncü bir xüsusiyyəti onun özünü tənzimləmə sisteminin olmasıdır. Bu xüsusiyyət, «homeostazm» adlan dırılır. Özünütənzimləmə sistemi baş vermiş hər hansı bir həyəcan və ya çaxnaşmanın qarşısını müəyyən mexanizm vasitəsilə alır, yaranmış dəyişikliyi öz əvvəlki vəziyyətinə qaytarır. Tarix boyu biosferdə belə hallar çox baş vermişdir. Bunlara misal vulkan püskürməsini, asteroidlərlə qarşılaş ma, zəlzələ, dağəmələgəlmə və s. göstərmək olar. «Homeostazm» hal-hazırda «Le Şatelye-Brayn» prinsipi kimi adlandırılır. Bu prinsipə əsasən «Xarici qüvvə tərəfindən öz müva zinət vəziyyətindən çıxan sistem qüvvənin az təsiri istiqaməti üzrə yerdəyişməyə məruz qalır». Le-Şatelye-Brayn prin sipinin müasir dövrdə ayrı-ayrı regionlarda pozulması halı baş verir ki, bu da ekoloji krizisin yaranmasına səbəb olur (məs. səhraların yaranması və s.) Biosferin dördüncü xüsusiyyəti onun «müxtəlifliyidir». Yəni, o, müxtəlif yaşayış məskəni (su hövzəsi, yerüstü, tor- paqdaxili və s.), iqlim xüsusiyyətinə görə fərqlənən müxtəlif təbii zonalar, geokimyəvi sahələr və s. xüsusiyyətlərə malik 32 dir. «Müxtəliflik» ekosistemin və biosferin dayanıqlığı şərtlərindən biridir. Biosferin əsas xassələrindən biri onda olan ayrı-ayrı maddələrin dövretməsini yaradan mexa nizmin olmasıdır. Bu xassə biosferdə ayrı-ayrı kimyəvi elementlərin və onların birləşmələrinin tükənməzliyini təmin edir. Müasir dövrdə Kainatın, Yer kürəsinin və cəmiyyətin inkişafı üzrə müxtəlif konsepsiyalar mövcuddur. Bu kon sepsiyaları şərti olaraq üç qrupa bölmək olar. Birinci qrup konsepsiya insanların inkişafda əsas ya radıcı qüvvə olmasında heç bir əsasın olmadığını göstərir. Burada həmçinin insanın bioloji bir varlıq olaraq inkişafda imkan və bacarığını başa vurduğunu və onu artıq müvafiq texniki qurğuların əvəz edə biləcəyi göstərilir. İkinci qrup konsepsiya biosferi öz-özünü təmizləyən tul- lantısız bir sistem kimi qəbul edir və ona kənardan mü daxilənin əksinə çıxır. Üçüncü qrup insanların hər hansı bir qurğu ilə əvəz olunmasını qəbul etməyərək, onların həyata, təbiətə və özünə olan münasibətlərində yeni məsuliyyət hissinin aşılan masını, başqa sözlə, yeni proqressiv təfəkkürlü insanların formalaşmasına nail olmağı əsas götürür. Bu konsepsiya «NOOSFERA» konsepsiyasına əsaslanan perspektivli he sab edilir. XX əsrin əvvəllərində Fransa alimləri P.Teyar de Şarden və E.Lerua «Noosfera» anlayışını elmə gətirdilər. Yunan sözu olan «noos» ağıl, düşüncə, idrak mənasını verir. Onlar bu sözü yaşıl şar, «düşünən mühit», məkan, təbəqə məna sında işlədərək onun formalaşdırılmasını insanın yaranması və zehninin inkişafı ilə əlaqələndirmişlər. Sonralar rus alimi V.İ.Vernadskiy bu anlayışa materialist məzmun verərək göstərmişdir ki, noosfera insanların yaranması və inkişafı ilə əlaqədar olan biosferanm yeni, ən yüksək inkişaf mərhə ləsidir. İnsanlar təbiət qanunlarını dərk edərək texnikanı, 33 texnologiyanı təkmilləşdirərək öz əməyi nəticəsində yer səthində gedən proseslərə geoloji qüvvələrin miqyası ilə müqayisə edilə biləcək bir dərəcədə təsir gücünə malik olan bir qüvvəyə çevrilmişdir. İnsan cəmiyyətinin formalaşması və inkişafı əsaslı dəyişikliklərə səbəb olan elə bir təbii qüv vəyə çevrilmişdir ki, onun təsiri nəticəsində təbiətlə cəmiyyət arasında maddələr və enerji mübadiləsinin, insanların bio- sferaya, biokimyəvi və digər təsirlərinin yeni forması kimi özünü göstərməyə başlamışdır. Nəticədə noosfera kosmo sun daim genişlənməkdə olan xüsusi struktur elementinə çevrilmişdir. Beləliklə, noosfera anlayışı daha da zəngin- ləşdirilərək təbiətlə inkişaf etməkdə olan insan cəmiyyətinin tələblərə uyğun gələn qarşılıqlı əlaqəsinin təşkili və təmin edilməsi kimi başa düşülür. Məhz bu cür cavabları özündə əks etdirən anlayış əsasında insanların təbiətə dağıdıcı mü nasibətlərinin və eləcə də ətraf mühitin çirkləndirilməsinin qarşısını almaq mümkündür. Rus alimi Y.İ.Vernadski özünün «Noosfer barədə bir neçə söz» əsərində yazırdı: «İnsan nəhəng geoloji mühitə çevrilməkdədir. O öz əməyi və düşüncəsi sayəsində öz həyat tərzini dəyişdirə bilər və bunu mütləq etməlidir. Onun qar şısında daha geniş yaradıcılıq imkanları açılmaqdadır. Yer kürəsinin görünüşü getdikcə dəyişir, bakirə təbiət yox olur». İndi V.İ.Vernadskinin verdiyi elmi proqnozlar öz təsdiqini tapır. Artıq yeni termin olan və insanın qarşılıqlı təsirdə olduğu təbiəti əks etdirən «Ətraf mühit» termini kimi prob lemlər yaranmışdır və əhalinin istchlak mallarına olan tələ batının gündən-günə artması yeni-yeni materialların isteh salata tətbiq edilməsinə səbəb olmuşdur. Yeni materialların tətbiqi ilə əlaqədar olaraq təbiətə və Yer kürəsindəki bütün canlı aləmə yad olan yeni növ tullantılar da meydana gəlmişdir. İnsanın təbiətə olan mənfi təsirləri artıq təbiətin bütün əsas komponentlərində: biosferdə, atmosferdə və hidrosferdə özünü aşkar büruzə verir. 34 Qarşılıqlı təsirdə olan təbiət və bəşəriyyət paralel inkişaf edirlər. Təbiətin təkamül tempi ilə bəşəriyyətin sosial- iqtisadi inkişaf sürətlərinin müxtəlif olması onlar arasında qarşılıqlı münasibətlərin idarə olmasının mümkün olmama sına səbəb olur. Bəşəriyyətin sosial-iqtisadi inkişafı təbiətin təkamül surətinə nisbətən daha sürətlə gedir. İnsan fəaliyyətinin nəticəsi olan antropogen, faktor-tə kamül istiqamətinə güclü əks təsir göstərərək növlərin dəyiş məsinə yox, onların məhvinə səbəb olur. Buradan çıxış yolu insanların düşüncəli surətdə təbiətə təsirlərinin tənzimləməsi və məhdudlaşdırılmasından ibarətdir. Bununla yanaşı cəmiyyət təbiətin və sosiogenezin təkamülünə maneəçilik etmə yərək öz ekstensiv artımını məhdudlaşdırmalıdır. Əks təqdirdə qlobal ekoloji katostrofun yaranması baş verə bilər. Son 30-40 il ərzində insanların təbiətə olan münasibətlə rində müsbət mənada dəyişikliklər müşahidə olunmağa baş lamışdır. İnsanlar artıq başa düşürlər ki, təbii sərvətlərin kəskin azalması və tükənməsi dövründə ekoloji tarazlığa yalnız mədəni-elmi təkamülün köməyi ilə nail olmaq olar. Artıq bütün dünya üzrə elm məhsuldar qüvvəyə çevrilir. Elmi-texniki inqilab genişləndikcə və insanın təfəkkürünə, intellektinə xüsusi tələblər verən yeni istehsalat sahələri əmələ gəlir və ölkənin sosial-iqtisadi inkişafında qabaqcıl rol oynayır. Cəmiyyət industrial cəmiyyətdən informasiya cəmiyyətinə doğru inkişaf edir. Amerika fturoloqları Jon Nesbit və Patrisiya Eburdin dünyada əks-səda doğurmuş «Meqameylər: həyatımızı dəyi şən on yeni istiqamət» adlı kitabında (Moskva, 1982-ci il) elmi-texniki inqilab dövrünün istiqamətlərini ayırd edərkən diqqəti, ilk növbədə industrial cəmiyyətdən informasiya cəmiyyətinə keçidin xüsusiyyətlərinə cəlb etmişdilər. Yapon həqiqətləri bu fikri bütün aydınlığı ilə sübuta yetirmişdir. Professor Yaşar Qarayev «Tarixin və taleyin ayrıcında» məqaləsində qeyd edir ki, «bu gün texnogen sivilizasiya 35 Yüklə 112 Kb. Dostları ilə paylaş:
|