Dədə Qorqud ● 2015
Rəhimova Ə. Yaran suvar (Bahar bayramı), Bakı, Adiloglu, 2006, 140 s
Yüklə 1,39 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Novruz bayramı – milli-mənəvi dəyərlərin əbədiyaşarlıq rəmzidir.
- A MEA Folklor İnstitutunun böyük elmi işçisi
- Açar sözlər
- Key words
- Ключевые слова
- Çapa tövsiyə edən
- Y.V.ÇƏMƏNZƏMİNLİ VƏ AZƏRBAYCAN NAĞILLARI Xülasə
2. Rəhimova Ə. Yaran suvar (Bahar bayramı), Bakı, Adiloglu, 2006, 140 s.3. Əfruz Rəhimovanın Qusar bölgəsindən topladığı folklor örnəkləri (Tərtib edəni: Sahibə Sədnikqızı). Azərbaycan – Elmi iş (aylıq beynəlxalq elmi-nəzəri jurnal) N 01 (38). Xüsusi buraxılış. Bakı, 2015, 122 s. 4.Xəlil A. Türk xalqlarının yaz bayramları və Novruz. Bakı, Elm və təhsil, 2013, 150s. 5. Kərimova S. Qusar, qusarlılar. Ensiklopedik toplu. Bakı, Ziya, 2011, 703 s. 6. Məmmədli N. Novruz bayramı – milli-mənəvi dəyərlərin əbədiyaşarlıq rəmzidir. Bakı xəbər, 2011, 4-6 mart, səh.127. Məmmədov N. Novruz bayramı. Azərbaycan, 2001-16 mart, səh. 4 Çapa tövsiyə edən: fil.ü.e.d., prof. Kamran Əliyev Xuraman KƏRİMOVA A  MEA Folklor İnstitutunun böyük elmi işçisi
e-mail: kerimova.xuraman@rambler.ru AZƏRBAYCAN FOLKLORUNDA UŞAQ YARADICILIĞI VƏ İFAÇILIĞI Xülasə Uşaqlara həsr olunmuş xalq yaradıcılığı nümunələrinə uşaq folkloru deyilir. Xalq pedaqoqikasının tərkib hissəsi olan bu şifahi ədəbiyyat nümunələri onların fiziki, zehni, əqli inkişafında, estetik zövqünün formalaşmasında böyük rol oynayır. Məqalədə Azərbaycan folklorunun tərkib hissələrindən biri olan uşaq folklorundan, bu sahədə uşaqların yaradıcılığı və ifaçılığından bəhs olunur. Müəllifinə görə iki qismə ayrılan, yəni böyüklər və uşaqlar tərəfindən yaradılan bu nümunələrin ikinci qisminin yaranma və ifa özəllikləri araşdırılır.
Samples of folk art about children are called childlore. These samples are part of folk pedagogy and they affect physical, mental, intellectual development and aesthetic pleasure of children greatly. This article is about childlore, creation of samples by children and their performances, which is a part of Azerbaijani folklore. According to author samples are divided into two parts: created by adults and created by children. Features of creating and performing of these samples, which are created by children, are researched in this article.
Детским фольклором называется образцы народного творчества посвященные детям. Являясь составной частью народной педагогики, устные литературные образцы, играют большую роль в формировании эстетического вкуса у детей, влияют на их физическую, умственную а также на развитие мышления. В статье говорится о детском фольклоре, который является одной из составляющих частей Азербайджанского фольклора, а также в этой сфере о детском творчестве и исполнительстве. По разделению автора на две составные части т.е взрослых и детей, созданные ими образцы среди которых исследуется их вторая часть: возникновение и исполнительские особенности.
Uşaqlara həsr olunmuş xalq yaradıcılığı nümunələrinə uşaq folkloru deyilir. Xalq pedaqoqikasının tərkib hissəsi olan bu şifahi ədəbiyyat nümunələri onların fiziki, zehni, əqli, estetik və s. cəhətdən formalaşmasında böyük rol oynayır. “Uşaq folkloru dedikdə, hər şeydən əvvəl, şifahi xalq yaradıcılığının böyüklər və uşaqlar tərəfindən yaradılan elə nümunələri nəzərdə tutulur ki, uşaqların məişətini, oyunlarını, əyləncəsini, istirahətini, məşğuliyyətlərini, istəklərini, arzularını ifadə etsin və əhatə etdiyi mövzuları, ideyaları, forması, məzmunu, üslubu, hətta sözlərin seçilib-düzülməsi, ifadə tərzi körpələrin zövqünə, biliyinə, dünya baxışına, yaş səviyyəsinə, psixikasına uyğunlaşdırılsın” (8, 9). Adətən uşaq folkloru deyəndə layla, nazlama, tapmaca, yanıltmac və s. düşünülür. Müxtəlif zamanlarda nəşr olunmuş folklor toplularında da “Uşaq folkloru” başlığı altında əsasən bu janrların verildiyini görürük. Azərbaycan folkloru antologiyasının II – İraq-türkman (2), III – Göyçə (3), VIII – Ağbaba (4), X – İrəvan çuxuru (1) başlığı altında nağıllar, uşaq oyunları, düzgülər, acıtmalar, çaşdırmalar, sanamalar, laylalar, nazlamalar – əzizləmələr, yanıltmaclar və s. verilmişdir. Bir sıra folklor toplularında isə uşaqlara aid şifahi ədəbiyyat nümunələri ümumi sırada verilmiş, xüsusi qruplaşdırma aparılmamışdır. Folklor nəşrlərinin çoxunda uşaq folkloru deyəndə əsasən böyüklərin kiçik yaşlıları ovutmaq, əyləndirmək, ətraf aləmlə tanış etmək və s. məqsədilə söylədikləri əsərlər nəzərdə tutulur. Uşaqlara söylənən bu mətnlərin əksər hissəsi adətən yaşlı nəslin nümayəndələri tərəfindən düzülüb-qoşulur, yaradılır. Bu baxımdan həmin nümunələri iki qrupa ayırmaq olar:
Birinci mərhələdə mətnin yaradıcısı da, ifaçısı da yaşlı nəslin nümayəndəsidir. Qarşı tərəf, yəni uşaq yalnız dinləyicidir. İkinci mərhələdə isə artıq nitq və təfəkkürün, qismən də olsa, formalaşması uşaq ifaçılığına meydan açır: böyükləri yamsılamalar ifaçılığın ilkin əlamətləri kimi özünü göstərir. Uşaq folkloru nümunələrinin içərisində uşaq təfəkkürünün məhsulu olan örnəklər də az deyil. Həyatlarının passiv dövrlərində gün ərzində yaşlı nəslin nümayəndələrinin söylədiyi folklor nümunələrindən bol-bol bəhrələnən körpələr nitq inkişafının ilkin mərhələlərindən özləri də ifaçılığa başlayırlar: Hop-hop, Gül top. Topu atım tut. Yaxud:
Bir, iki, Bizimki.
Üç, dört, Qapını ört. Beş, altı, Başaltı.
Yeddi, səkgiz, Firəngiz. Dokquz, on, Qırmızı don. Burada ardıcıl və düzgün saymaq bacarığından, bir də qafiyədən yeni uşaq şeiri yaranmışdır. Daha çox oyun zamanı özünü göstərən bu ifalarda onların düşüncə tərzinə xas fantaziyalarını görməmək mümkün deyil. Fantaziya uşaq şəxsiyyətinin normal inkişafının mühüm şərtidir, onun yaradıcılıq imkanlarının sərbəst üzə çıxması üçün zəruridir (10, 371). Bir çox oyunlar və bu oyun prosesində və ya bir-biri ilə ünsiyyət zamanı şəraitə uyğun söyləmələri – məsələn, tüstünü qovmaq; oyunu yarımçıq tərk edəni ifşa etmək; itmiş bir əşyanı tapmaq və s. üçün söylənən mətnləri, çox güman ki, uşaqlar özləri uydurmuş, zaman-zaman təkmilləşdirmişlər. Oyunun zəruri elementi – “guya” sözünün köməyi ilə yaradılan təxəyyül situasiyası uşağın malik olduğu təsəvvürlər ehtiyatının məntiq qaydaları və həqiqətə uyğunluq tələbləri ilə məhdudlaşdırılmadan sərbəst olaraq dəyişdirilməsindən ibarətdir (10, 370). P.Əfəndiyevin fikri ilə razılaşaraq bu baxımdan uşaq folklorunu iki qismə ayıra bilərik: “böyüklərin uşaqlar üçün yaratdığı nümunələr və uşaqların öz yaradıcılığı” (6, 301). Müəlliflərin yaş fərqi mətnlərin məzmunlarında da özünü göstərir. Yaşlı nəslin nümayəndələrinin uşaqlar üçün yaratdıqları əsərlərdə professionallıq duyulur: həmin əsərlərdə məharətlə işlədilmiş məcazlar, məzmunun mükəmməlliyi, gələcəklə bağlı arzular və s. əks olunur. Məsələn: Layla dedim, yatasan, Qızılgülə batasan. Qızılgülün işində Şirin yuxu tapasan. Yaxud: Güçüm, təpərim, Düşmən çəpərim. * * *
Gülüm, gül dənəm, Mənim bir dənəm (9, 377). Başqa bir misala nəzər salaq: Ay Allah, bundan beş dənə ver, Göydə uçan quşdara ver. Qarımış, qocalmışdara ver, Evdə qalmışdara ver (3, 686). Uşaqlar hələ məcazları dərk etmək iqtidarında olmadıqlarından (yanaşı yol gedərkən valideynin “ayağının altına bax” fikrinə “axı yol gedirəm, indi ayağımın altına necə baxım” demələri də buna sübutdur ki, onlar eşitdiklərini həqiqi mənada qavrayırlar), elə buna görə də onların ifa etdikləri əsərlərdə məcazi mənalı söz və ifadələr də yox dərəcəsindədir. F.Bayat folklor mətnini söyləmə texnikasına, bacarığına, sənətkarlıq dərəcəsinə, estetik zövqünə görə söyləyiciləri iki qismə – usta və həvəskar qisminə bölür (5, 45). Bu baxımdan həmişə ikinci qismə daxil olan uşaqlar bəzən qarşı tərəf olmadan da eşitdiyi sanamanı, düzgünü, cırnatma və s.-ni zümzümə formasında özünəməxsus ritmlə – musiqi ilə söyləyirlər. Böyüklərin uşaqlar üçün yaratdıqlarından fərqli olaraq, uşaqların yaradıcılığı daha real, sadə, aydın, mətnaltı mənası üzdə olan, alliterasiya və assonansla zəngin mətnlərdən ibarət olur. Məsələn: Fatma xala sazanda, Aşı bilirər qazanda. Özü yeyər nimçədə, Qonağa verər çömçədə. Maraqlı faktdır ki, istər yaşlı nəslin nümayəndələrinin uşaqlar üçün düzüb-qoşduqları, istərsə də uşaqların özlərinin yaradıcılıqları əksər hallarda nəzm formasındadır. Bunun da öz səbəbləri var: nəzmlə olan mətni yadda saxlamaq asan olur, o, həmişə yaddaşda hazır formadadır. Ritm, ahəng, qafiyə − bütün bunlar yaddasaxlamaya xidmət edir. Hətta mənasını anlamadıqda, fikirləri əlaqələndirməyi bacarmadıqda belə, qafiyələnən sözlərdən biri digərini xatılamağa şərait yaradır. Folklorun özəlliklərindən biri də söyləyicini dinləyənin, yəni qarşı tərəfin olmasıdır. Həyatının ilkin dövrlərində passiv dinləyici olan uşaqlar dilaçmadan sonra fəallaşır, mətnləri təkrarlamağa çalışır, bu ünsiyyətə qoşulur. “...Folklor söyləyənlə dinləyənin arasında, bir növ, dialoqdur, münasibətdir, informasiya alış-verişidir” (5, 41). Uşağın nağıl dinləməsi və söyləməsi də maraqlı bir pro-sesdir. Təkrar-təkrar dinlədiyi nağılda bir cümlənin yerini dəyişik söyləməyə belə “icazə” verməyən balacalar dərhal söyləyicinin ifasına müdaxilə edir, mətni yadında qalan əvvəlki ardıcıllığına, formasına qaytardır. O, tələbkar bir dinləyicidir və söyləyici ilə dialoqda güzəştə getməyən tərəfdir. Uşaq mənəviyyatının gündəlik bədii tərtibatını təşkil edən, estetik zövqünü cilalayan, mənəvi tələbatını ödəyən bu nümunələr məzmunca müxtəlif qruplara bölünür. Maraqlıdır ki, bəzən çox da dərin məzmuna malik olmayan, asan qavranılan və yadda qalan bu mətnlərin hər birinin xüsusi söylənmə məqamı var – onlar müxtəlif situasiyalarda özünəməxsus iş görür. Yoldaşları ilə oynamağa başlayan uşaq, demək olar ki, artıq “cəmiyyət”ə qoşulur və bu “cəmiyyət”də bir-biri ilə dil tapmağı, yola getməyi öyrənir. Onların yaradıcılığı da daha çox bu oyunlarda özünü göstərir. Məsələn, yalan danışmağı bağışlamayan uşaqlar onu əxlaqi qüsur hesab edir və öz aralarında yalan danışanı aşağıdakı kimi ifşa edirlər: Yalançı bəndə, Gəlmə bu kəndə. Dərini soyallar, Samana qatallar. Çox sadə, oynaq ritmli, zəngin qafiyəli bu kiçicik şeirdə bir ədalət məhkəməsi qurulmuşdur və qərar belədir: yalançı kənddən qovulmalı və bir də bu yerə dönərsə, dərisinə saman qatılmalıdır. Cəzalandırmaq, işgəncə vermək məfhumlarının sinonimi olan “dərisinə saman təpmək” kimi obrazlı xalq ifadəsindən istifadə edilməklə mükəmməl poetik-didaktik bir əsər yaradılmışdır. Uşaq folkloru janrları özünəməxsus poetik formaya və bədii məzmuna malikdir. Heca sayı az olan bu əsərlərdə çox vaxt ritm məzmunu üstələyir, oynaqlıq, səs çevikliyi əsas əlamət kimi fəallıq göstərir. Bu, hələ təfəkkürü tam formalaşmamış uşağın estetik zövqündə ritmin önəmli olmasından irəli gəlir. Söyləmə zamanı o, məzmundan çox musiqini gözləyir, ona diqqət yetirir. Hətta nəsr cümlələrini müəyyən ritmlə, eyni sözləri təkrar etməklə şeir yaradır, öz poetik zövqünü təmin edir. Bütün bunlar yaddasaxlama və mexaniki şəkildə yadasalma işinə xidmət edir. Aşağıdakı nümunəyə diqqət edək: Şeytan, tap, Tap, tap. Yoxsa balalaruun başın kəsərəm. Şeytan, tap, Tap, tap. Yoxsa balalaruun başın kəsərəm...1 Uşaq itmiş bir şeyi axtararkən bu “tilsim” vasitəsilə öz mifik dünyagörüşündə şər qüvvəni ram etmək üçün ona hədə-qorxu gəlir və məqsədinə çatana qədər bu mətni təkrar-təkrar söyləyir. Bu təkrar söyləmələr əslində qafiyəsi olmayan bir mətndən oynaq ritmli bir şeir yaratmış olur. Uşaq böyüklərin söylədiyi hədis və s.-dən tandıdığı şeytanı pis əməllər sahibi, hamıya pislik etməyə çalışan bir varlıq olaraq təsəvvür edir. Uşaq təxəyyülündə “tilsiməsalma” elə də çətin bir iş deyil. Onlar yeri gəldikcə bu priyomlardan (dava-dalaş olmadan) məharətlə istifadə edirlər. Məsələn, oyun prosesində rəqibini uğursuzluğa düçar etmək üçün yerə X (iks) işarəsi çəkərək təkrar-təkrar söyləyir: Əlin, qolun bağlamışam, Dərin quyuya sallamışam. Əlin, qolun bağlamışam, Dərin quyuya sallamışam... Böyüklərdən eşitdikləri nağılların bir çoxundan nağıl qəhrəmanının əl-qolunun bağlanaraq dərin quyuya sallanması mənzərəsi ilə uşaqlar artıq tanışdırlar. “Məlikməmməd” nağılında növbə ilə qardaşların üçünü də deyilən formada quyuya sallayırlar. Onlardan ikisi buna dözmür, “yandım, ipi çəkin” deyir və yarı yoldan geri qayıdırlar. Üçüncü qardaş, yəni Məlikməmməd isə odun istisinə axıra qədər dözür, qaranlıq dünyaya düşür, gedib div yaşayan yerə çatır və s. Uşağın dinlədiyi “Yusif və Züleyxa” əfsanəsi, “Məlikməmməd” və digər nağıllardan dərin quyular haqqında müəyyən təsəvvürü var. Onun aləmində cəhənnəm istisi, qaranlıq dünya, qorxulu div – bütün bunlar dərin quyunun içindədir. Uşaq yaddaşında özünə yer eləmiş bu epizodlardan məqamı çatanda istifadə edir. Çox güman ki, nümunə göstərdiyimiz söyləmədə uşaq həmin dözülməz quyuya sallama səhnəsini gözü önünə gətirmiş və qarşı tərəfə də bunu arzulamışdır ki, oyunda uğur qazana bilməsin. Əvvəlki mətndə əgər şər qüvvə – şeytan xeyir iş görməyə cəlb edilirdisə, ikinci “tilsiməsalma”dan rəqibin uğurunun, müvəffəqiyyətinin qarşısını almaq üçün istifadə edilir. Bunların ikisi də çox kiçik mətnlərdir, lakin ifa prosesində təkrar-təkrar söylənməklə həcmi böyüyür. Birincidə (şeytana müraciətdə) ritm ifa zamanı yaradılırdısa, ikinci mətndə elə yazıda da (səsləndirmə olmadan da) qafiyəni, ritmi görmək mümkündür: əlin – qolun; bağlamışam – sallamışam. Uşaq oyunları – onların fikirlərində qurub-yaratdıqları xəyallarının hal-hazırda yalnız oyunlarda gerçəkləşdirə bildikləri modelləridir. Uşaqlar bu “gerçək” fəaliyyətləri zamanı güzəştə, yalana, saxtakarlığa yol verilməsinə razı olmur, ədalət hissini mükəmməl şəkildə qoruyurlar. Oyunu yarımçıq tərk etmək digər iştirakçılara xəyanət deməkdir. Bu xəyanətə biganə qalmayan tərəf müqabilinin dilindən qaçanın ünvanına söylənən nümunəyə diqqət yetirək: Oyunnan qaçan oyulsun, Soğan kimi soyulsun. Bu şeirdə meydandan qaçmaq, yarımçıqlıq, namərdlik ifşa edilir, rəqibə acılıq rəmzi olan soğan kimi soyulmaq (soğan soyula-soyula yoxa çıxır) arzu edilir. Bu daha çox qarğışı xatırladır. Digər bir misala nəzər salaq. Ətraflarında burula-burula havaya yayılan tonqal tüstüsü oyun zamanı uşaqlara çox mane olur. Xüsusən payızın sonu, yazın əvvəllərində (bağların təmizlənməsi ilə əlaqədar) rast gəlinən tonqal tüstüsünü, acını qovmaq, rahat nəfəsalmaya maneəni aradan qaldırmaq üçün oxuyurlar: Tüsdü baba, o yana get, o yana get, Qatıx çalan o yandadı, o yana get. Həmin mətnin başqa bir variantı belədir: Tüsdü baba, get qatığuu yi, gəl. Uşaq təxəyyülündə tüstü ilə qatığın hansı oxşarlığı, eyniyyəti olduğunu demək çətindir. Lakin hamımızın içindən keçib gəldiyimiz bir uşaq dünyamız var, yaddaşımızda həmin mətnləri bugünümüzə daşısaq da, onun hansı düşüncəmizin məhsulu olduğu, bir çox “niyə”lərin cavabı o dünyamızda qalıb. Bəlkə, tüstünün rəngi qatığa bənzədilib, bəlkə də, burula-burula getməsi qatıq çalma – qarışdırma prosesi ilə müqayisə edilib. Lakin tərəddüd etmədən deyə biləcəyimiz bir fikir var: bu, uşaq təfəkkürünün şedevrləridir. Daha çox oyun konfliktləri əks olunmuş bu mətnlərdə heç bir əlbəyaxa savaş yoxdur, həmin işi söz görür. Küsən iki uşaq kiçik – çəçələ barmaqlarını bir-birinə keçirib çəkməklə xüsusi ritual icra edir və bununla da aralarındakı dostluq münasibətlərinə xitam verir, “sərhəd”lərin bağlanmasını aşağıdakı şeirlə bildirirlər: Xançal, pıçax, kəs, küs, Yüz il mənnən küs. Gəl gedəh bizə, Çay qoyum sənə. Dindirmə məni, Boğaram səni. Göründüyü kimi, həyatlarının ilk günlərindən laylalarla uyuyub, nazlamalarla sevinib-gülən, sanamalar, düzgülərlə dil açan, folklor söyləyicisi olan uşaqlar nitq və təfəkkürün müəyyən formalaşma mərhələsindən sonra həm də folklor yaradıcılarına çevrilir, hiss və duyğularını bədii şəkildə ifadə edirlər. İşin elmi nəticəsi: Uşaqlar folklor daşıyıcısı, ifaçısı və eyni zamanda folklor yaradıcılarıdır. Onlar Azərbaycan folklorunun yaranması və yaşaması prosesində fəal iştirak edirlər. İşin elmi yeniliyi: Məqalədə ilk dəfə olaraq uşaqların folklorun lirik janrlarında daşıyıcı, ötürücü rolundan söz açılmış, onların həyat və düşüncə tərzinə görə yaratdığı mətnlərdən nümunələr verilmişdir. ƏDƏBİYYAT
Çapa tövsiyə edən: fil.ü.f.d. Nail Qurbanov S əadət BAYRAMOVA
AMEA Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun kiçik elmi işçisi e-mail: seadet_ bayramova@mail.ru Y.V.ÇƏMƏNZƏMİNLİ VƏ AZƏRBAYCAN NAĞILLARI Xülasə Y.V.Çəmənzəminli Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində yazıçı və folklorşünas kimi mühüm yer tutur. O, bir folklorşünas kimi nağılların toplanması və tədqiqi sahəsində gərəkli işlərə imza atmaqla kifayətlənməmişdir. Bədii yaradıcılığında nağıl motivlərinə, rəngarəngliklə müşahidə olunan nağıl formullarına müraciət etmişdir. Onun əsərlərində nağıla müraciətin səbəbləri, məqsəd və mahiyyəti bütün tərəfləri ilə görünür. Açar sözlər: Y.V.Çəmənzəminli, folklor, nağıl, ədəbiyyat, folklorşünas Y.V. CHAMANZAMINLY AND AZERBAIJAN TALES Summary Y.V.Chamanzaminly takes an important place in the history of Azerbaijan literature as a writer and a specialist in folk-lore. As a specialist in folk-lore he is not satisfied only with the gathering tales and their investigation. In his literature activity he applied to the tale motives and tale formulas environed by many – colouredness. In his works the motives of his applying to the tale, aim and main point are shown with all sides. Key words: Y.V. Chamanzaminly, folk-lore, tale, literature, specialist, in folk-lore Ю.В.ЧЕМЕНЗЕМИНЛИ И АЗЕРБАЙДЖАНСКИЕ СКАЗКИ Резюме Ю.В.Чеменземинли занимает важное место в истории азербайджанской литературы и фольклористики. Его вклад в отечественную культуру как фольклориста заключается не только в собрании и исследовании сказок. В своем художественном творчестве он также обращался к сказочным мотивам и формулам, отличающимся большим разнообразием. Его произведения позволяют с ясностью проследить причины, цели и суть обращения писателя к сказкам. Ключевые слова: Ю.В.Чеменземенли, рассказы, азербайджанские сказки, мотивы сказок İşin məqsədi: Y.V.Çəmənzəminlinin yaradıcılığında nağıla müraciətin forma və üsullarını müəyyənləşdirmək, folklorşünas kimi araşdırmalarında nağılın yerini və funksiyasını aydınlaşdırmaqdır. XX əsrin birinci yarısında nağıl mövzusuna müraciət edən sənətkarlar sırasında daha çox diqqəti cəlb edənlərdən biri Y.V.Çəmənzəminlidir. Xalqın zəngin ədəbiyyatı həm tədqiqatçı, həm də yazıçı kimi həmişə onun marağında olmuşdur. Hər iki istiqamətdə də gərəkli işlərə imza atmışdır. Çünki görkəmli ədibin xalq yaradıcılığınən toplanması, nəşri və tədqiqi sahəsində gördükləri həm də bədii yaradıcılığına təsirini göstərirdi. Bütün bunlara ümumi şəkildə diqqət yetirdikdə o da aydınlaşır ki, Y.V.Çəmənzəminli yaradıcılığının mahiyyətində xalqın zəngin yaradıcılığı dayanır. “O, hərtərəfli biliyə malik məşhur yazıçı və alim olmuşdur. Y.V.Çəmənzəminli Azərbaycan xalqının adət-ənənələrini, məişət tərzini, tarixini, ədəbiyyatını, folklorunu dərindən bilirdi... Xalq ədəbiyyatına dair bir sıra elmi məqalələrin müəllifidir. Bu məqalələrdə Azərbaycan xalqının keçmiş tarixi, inkişafı, forma və məzmun xüsusiyyətləri dərindən tədqiq olunur... Ədib bir sıra məqalələrində Azərbaycan nağılları barədə danışır. Bu janrın xalqın keçmişi, dünyagörüşü və folklorun başqa janrları ilə əlaqələrindən bəhs edir” (7, 55). Göründüyü kimi, Y.V.Çəmənzəminli bir folklorşünas olaraq Azərbaycan folklorşünaslığının tarixinə adını yazmışdır. Xalq ədəbiyyatının ayrı-ayrı problemləri ilə bağlı yazdığı məqalələr, apardığı tədqiqatlar bunun göstəricisidir. “Azərbaycan ədəbiyyatına bir nəzər”, “Azərbaycan nağıllarının əhvali-ruhiyyəsi”, “Nağıllarımızı necə toplamalı”, “Nağıllarımız barəsində bir-ki söz”, Xalq ədəbiyyatında bəzi təmayüllər”, “Xalq ədəbiyyatının təhlili”, “Vəsfi-hal”, “Ağı”, “Folkolr yolunda”, “Azərbaycanda zərdüştlük adətləri” kimi əsərləri görkəmli ədibin folorşünas fəaliyyətinin hadisəsidir. Bu məqalələrlə o, adını folklorşünaslığımızın tarixinə yazmışdı. Y.V.Çəmənzəminlinin yaradıcılığında nağıllarla bağlı məsələyə gəldikdə, ilk əvvəl onu deməliyik ki, nağıllar və nağıl mövzusu onun düşüncəsinin mühüm bir hissəsini məşğul etmişdir. Görkəmli ədib bu istiqamətdə maraqlı məqamlara toxunaraq bir məsələni vurğulayır: “Üsula gəldikdə nağıl ədəbiyyatının müəyyən üsulu var. Onları gözəl edən və süsləndirən müəyyən dil, tərkib və cümlələrdir. Xalq ədəbiyyatı ilə maraqlananlar bu nöqtəni unudurlarsa, çəkdikləri zəhmət hədər olar. Xüsusən cümlələr və dil nağılda da əhəmiyyətli yer tutur. “Bir çox nağılların “Biri var imiş, biri yox imiş, allah var imiş, bəndəsi yox imiş” deyə başlandığını hır kəs bilir, qurtardıqda o yedi yerə keşdi, sən də ye dövrə keç” deyirlər. Gözəl gördükdə “yemə-içmə xətti-xalına, gül camalına tamaşa et”, yol getdikdə “az getdi, üz getdi, dərə-təpə düz getdi” kimi cümlələr nağılın zinəti hesab edilir” (6, 280-281). Məhz klassiklərimiz də bu “zinəti”, gözəlliyi görüb bundan əsərlərində bolluqla bəhrələnməyə çalışmışlar. Bunlardan təkcə forma kimi deyil, həm də ifadəlilik hadisəsi kimi yararlanmışlar. Nağıl onlar üçün dövrün, mühitin problemlərini ifadə üçün bir mənbəyə çevrilir. Y.V.Çəmənzəminlinin “Qızlar bulağı”, “Qayınananın oyunları”, “Fokusnik”dən”, “Xanın qəzəbi” və s əsərlərinin mahiyyətində nağıl motivləri durur. Məsələn, “Fokusnik”dən adlı hekayəsinin başlanğıcında “Şərq nağılı” ifadəsi qeyd olunur. Kifayət qədər tipik bir hekayədir. Hekayədə çətinkiklə yaşayan Yaqub adlı şəxs təsvir olunur. Arvadı ona məsləhət görür ki, get bazara şəhərə gələn qonaqların falına bax. Yaqub isə halal, əyri işləri bacarmayan bir şəxsdi. Bu onun bütün hərəkətlərində nəzərə çarpır. “Bir müddətdən sonra belə bir şaiyə yayılır ki, qüdrətli bir müdrik meydanda tək oturub. Bu xəbəri eşitcək bir tacir onun yanına gəldi və dedi: “Qüdrətli şeyx, mən öz eşşəyimi itirmişəm. Onun yerini mənə desən səni mükafatlandıracağam”. Bədbəxt Yaqub bu an yerə girmək istədi və bunun üçün fikrində öz arvadını günahlandırdı: “Axı o məni niyə bura gəndərdi. Mən cavab verməliyəm. İndi nə cavab verim”? Ancaq sonra özünü ələ alıb dedi: - Get qəbristanlığa. Ey qəmli insan! İş elə gətirir ki, təsadüfən eşşək qəbristanlıqda olur və tacir onu tapır. Tacir sevinir və qayıdıb Yaquba beş gümüş pul verir”. (4, 354). Bundan sonra Yaqub bir başqa hadisə ilə - qızıl pul kisəsini itirmiş tacirlə qarşılaşır. Və Yaqubun şöhrəti sultana qədər çatır. Onun daş-qaşlarını oğurlayanın tapılması üşün Yaquba müraciət olunur. Yaqub burada da məsələni həll edir. Bütün bunlar yazıçı tərəfindən cəmiyyətin ağrılı problemləri kimi yazıya gətirilir. Bu hadisənin müxtəlif şəkildə təqdimatları XIX əsrdə və ondan sonrakı yüzillikdə də davan edir. Yazıçı bununla bir tərəfdən cəmiyyətdəki ağır vəziyyəti təsvir edib insanların yaşamaq çətinliyini verirsə, digər tərəfdən cəmiyyətin mədəni səviyyəsinin aşağı olmasını, savadsızlığını, cahilliyini göstərirr. Çünki hekayədə verilən Yaqub obrazı kifayət qədər təmiz mənəviyyatlı bir adamdı. Onu bu yola dolanma çətinliyi, düşdüyü yolun ağırlığı təhrik edir. Yaqubun həyat yoldaşında hansısa xarakter qüsuru tapmaq olar. Hekayədə də onun mühiti bilməsi və ona uyğunlaşması sezilir. “Biz ikimiz də ac ola-ola sən niyə işsiz oturmusan... Get meydana. İndi orada bazar var. Şəhərə gələn qonaqların falına bax” fikrində də görünür. Yazıçı bununla cəmiyyətdəki qüsuru, çatışmamazlıqları verir və bunların hamısını cəmiyyətin həyat səviyyəsinin aşağılığı ilə əlaqələndirir. Maariflənmə işinin bir problem kimi aparılmasının gərəkliyini söyləyir. “Qaynananın oyunları” hekayəsində” isə cəmiyyətin problemlərinin tamamilə bir başqa tərəfi, ailə münasibətləri müstəvisində təhlil olunur. Hürizadın şəxsində kifayət qədər problemli, çətin bir adamın obrazını yaradır. Yazıçı burada da nağıl təhkiyəsinə üstünlük verir. Hekayənin başlanğıcında da bu görünür. “Mənim sizə nağıl edəcəyim qaynana olduqca məşhurdur – bunu tanımayan yoxdur; xeyirə-şərə yarar, bazarda növbələrdə dolaşar, tramvaya minmək lazım gəlsə, pilləkəni yarım saat avara qoyar və özünü içəri soxduqdan sonra da bir saat döyüşər” (4, 271). Y.V.Çəmənzəminlinin hekayələrinin biri “Məlik Məhəmməd” adlanır. Demək olar bütün tərəfləri ilə nağıl konstruksiyasında işlənmişdir. Daha doğrusu, bir sıra əlavələr nəzərə alınmazsa elə demək olardı ki, “Məlikməmməd” nağılının özüdür. Və onu da deyək ki, Y.V.Çəmənzəminli nağıllarla bağlı apardığı toplama və araşdırma işlərinin mühüm bir hissəsi nağıllarımızla bağlıdır. Onun yuxarıda xatırlatdığımız nağıllarla bağlı məqalələrində də bunu görürük. Onu da əlavə edək ki, elə araşdırmalarında yer alan “Məlikməmməd” nağılının toplayıcısı da odur. Bu da məhz həmin nağılın əsasında yazılmış hekayədir. Hekayədə maraqlı bir başlama məqamı, cəmiyyətin ağrılarını ifadə etmək xüsusiyyəti nəzərə çarpır. Orada deyilir: “Qış gecəsi idi, külək evlərin bacasına düşüb vıyıldayırdı. Böyük bir həyətin kənarında bir uçuq daxmanın pəncərəsi şaqqılladıqca, içəridə uşaqlar nənələrinin qucağına sıçrayıb, qorxa-qorxa: “Ay nənə, deyəsən həyətdən şıqqıltı gəlir, vallah oğruya oxşayır”. Nənə balalarının göz yaşlarını silib deyirdi: - Qoxmayın balalarım, bizə oğru gəlməz - gəlsə də bizim nəyimizi aparacaq? Hamı bilir ki, dədəniz bir tikə çörək dalınca düşüb, il uzunu çöllərdə olur, heç külfəti də yadına düşmür... Qorxmayın, başınızı dizimin üstünə qoyun, görün sizə necə nağıllar deyəcəyəm. Uşaqlar nənələrinin nağıl söyləməsini o qədər sevirdilər ki, “nağıl” adı gələndə şıqqıltı qorxusu ürəklərindən bilmərrə çıxdı. Onlardan biri başını nənəsinin dizi üstə qoyub uzandı; biri o biri tərəfdən çiyninə söykəndi və balacası da qabaqdan ocağın kənarına ayağını uzadıb, gözlərini nənəsinin üzünə dikdi. Ana uşaqların göz yaşlarını silə-silə başladı” (4, 79). Bu mətn o dövrdəki insanların ağır vəziyyəti, bir qarın çörək üçün hansı çıtinliklərdən keçməsi haqqında tam təsəvvür yaradır. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, XX əsr Azərbaycanın ictimai, siyasi, mədəni həyatında problemlərin ağırlığı və gərginliyi ilə müşahidə olunur. Onun həlli yolunun ağırlığı isə daha çox ziyalı mühitinin üzərinə düşürdü. Ona görə də onların böyük bir qismi problemin həllini məhz maariflənmədə, insanların mədəni səviyyəsini qaldırmada görürdülər. Məhz bu səbəbdən də bu yazılarda, nağıllara, nağıl motivlərinə müraciətdə bir sıra istiqamətlər görünürdü:
Bütün bunlar keçən əsrin əvvəllərində yaşayıb yaradan sənətkarların yaradıcılığında bir xətt kimi müşahidə olunur. Buradan da aydınlaşır ki, “bu yazıçıların məqsədi, məfkurə istiqaməti, fəaliyyət sahəsi, hətta mövzu dairəsi eyni idi. Bunların çoxu zəmanəsinin ziyalı ailəsindən çıxmış ədiblər idilər. Bu ədiblərin ən əsas fəaliyyət sahəsi və meydanı məktəb idi. Özlərinin keçdiyi təlim-tərbiyədən fərqli olaraq bu yazıçılar “üsuli-cədid” məktəbinin, yeni qayda ilə təhsil və tərbiyənin qızğın tərəfdarı idilər. Bu yolda əllərindən gələni əsirgəmirdilər” (3, 233). Məhz ona görə də onların bütün düşüncəsi, təsəvvürləri problemlərin həlli anlamında maariflənməyə hesablanmışdı. Romantiklərdən fərqli olaraq hadisələrin həllini real həyatla bağlayırdılar. Bu istiqamətdə də demək olar bütün işlərni qurmağa çalışırdılar. Onu da əlavə edək ki, onlarda mövcud vəziyyətlə bağlı inqilabi çağırışlar da yox idi. Ancaq və ancaq maariflənmə, təhsil, məktəb yolu ilə hadisələrin həllini tədrici prosesdə, reallıq müstəvisində görürdülər. Y.V.Çəmənzəminlinin “Məlik Məhəmməd” hekayəsi də sırf bu müstəvidə insan xarakterlərini təqdim etməyə, ağlın, kamalın oynadığı rolu qiymətləndirməyə yönəliklidi. Ona görə də yazıçı belə bir üslubu özü üçün bir yol, vasitə seçmişdir. Və bu səbəbdən də əsər kifayət qədər uğurlu və təsirli alınmışdır. Müəllif qayəsi və məqsədinin aydınlaşması üçün əsərin sonluğunda maraqlı bir məqam var. “Nağıl qurtarmışdı, uşaqlardan biri balaca əllərini sinəsinə qoyub, nənəsinin dizi üstə yuxulamışdı; balacası ocağın qırağında mürgü döyürdü. Bircə böyük uşaq şəhadət barmağı ağzında, gözlərini nənəsinin üzündən çəkmirdi. Şiddətli külək yenə pəncərəni şaqqıldadırdı” (4, 88). Burada bütünlükdə mühitin mənzərəsi özünün əksini tapır. Məlum olduğu kimi, nağıl xalq yaradıcılığının ən zəngin, həm də həyatı kifayət qədər aydınlıqla ifadə edə biləcək formalarındandır. Onun dil sadəliyi, aydın və səlisliyi özlüyündə tərbiyənin bir forması idi. Yazıçılar da bu formadan istifadə etməklə əsərlərinə bir təsirlilik, oxunaqlıq gətirirdilər. Və Y.V.Çəmənzəminli də məhz yaradıcılığında digər müasirləri kimi nağıl formullarından son dərəcədə ustalıqla istifadə etməklə öz yazıçı ideallarını, məqsədini ifadə edirdi. Çünki nağıllardakı bu sadəlik və aydınlıq həm mühiti ifadə etmək, narazılıqlarını çatdırmaq, həm də tərbiyəvi təsiri gücləndirmək üçün lazım idi. Onlar kompleks şəkildə bütün mühitə hesablanırdı. Yuxarıdakı haqqında danışdığımız hekayədə də bu bir istiqamət kimi görünür. Yazıçı maraqlı tərzdə təsvirini verməyə çalışdığı hadisələrin gedişinə, nəinki, nağıl motivlərini, bütünlükdə nağılı yerləşdirir və bununla da qarşıya qoymuş olduğu məqsədə nail olur. Demək olar, Azərbaycan xalq nağılı “Məlikməmməd” yeni bir formada yazıçı təhkiyyəsində ədəbiyyata gətirilir və bütünlükdə yazılı ədəbiyyat faktına çevrilir. Y.V.Çəmənzəminlinin zəngin yaradıcılığında bütün bunlar bir problem kimi tədqiq olunma zərurətində görünür və daha ciddi araşdırmaları aktuallaşdırır. Yüklə 1,39 Mb. Dostları ilə paylaş:
|