Dədə Qorqud ● 2015

e-mail: [e-mail]
İBN HƏZMİN “TAUQUL HAMƏMƏ” ƏSƏRİNDƏ “YUXUDA SEVƏNLƏR HAQQINDA FƏSİL” VƏ “BUTA”
Xülasə

Məqalədə ilk öncə İbn Həzmin həyatı və yaradıcılığı haqqında məlumat verilir. Daha sonra onun dünyaca şöhrətli əsəri “Tauqul Haməmə” (Göyərçin boyunbağısı) və bu əsərdə olan “Yuxuda sevənlər haqqında fəsil” haqqında məlumat verilir. Bu fəsil Azərbaycan folklorunda olan “buta” motivi ilə qarşılaşdırılır.

Açar sözlər: İbn Həzm, Tauqul Hameme (Göyərçin boyunbağısı), yuxu, sevmək, buta.

“THE CHAPTER ABOUT THE LOVERS FALLEN IN LOVE IN THE DREAM”

AND “BUTA” IN THE WORK “TAUGUL HAMAMA” BY IBN HAZM
Summary

First of all in the article it is said about Ibn Hazm’s life and activity. Then the information about his well-known work “Taugul-Hamama” (The necklace of the dove) and the chapter “The chapter about the lovers fallen in love in the dream” is given. This chapter is also compared with the motif “buta” in Azerbaijan folklore.

Key words: Ibn Hazm, Taugul Hameme (The necklace of the dove), dream, to fall in love, buta (the symbol of divine love in love eposes)
«ГЛАВА О ВЛЮБЛЕННЫХ ВО СНЕ» И «БУТА» В ПРОИЗВЕДЕНИИ

«ТАУГУЛЬ ХАМАМА» ИБН ХАЗМ
Резюме

В статье, в первую очередь, дается информация о жизни и деятельности Ибн Хазм. Далее рассказывается о его всемирно известном произведении «Таугуль Хамама» (Ожерелье голубки) и о «Главе о влюбленных во сне» из этого произведения. Эта глава сопоставляется с мотивом «бута» (символ божественной любви в любовных дастанах) из Азербайджанского фольклора.

Ключевые слова: Ибн Хазм, «Таугуль Хамама» (Ожерелье голубки), сон, любить, бута (символ божественной любви в любовных дастанах)
İspaniya Əməvi xanədanlığı X əsrdə Nasir li-dinillah kimi tanınan III Əbdürrəhman (912-961) və oğlu Həkəm Müstənsir Billahın (961-976) haki­miy­yəti dövründə həm ən yüksək pilləsinə yüksəldi və bundan sonra xanədanın süqutu basladı. Hakəmin ölümündən sonra Məhəmməd ibn əbi Əmir adında ağıllı və gözüaçıq biri, taxtın varisi olan əl-Müəyyəd Billah adlandırılan II Hişa­mı qəyyum olaraq ayaqda tutmağı və iqtidarı öz əlinə keçirməyi bacardı. Eyni zamanda ölkənin böyük bir hissəsində rifah və sabitlik yarandı. Ticarət və sə­naye inkişafını davam etdirdi. Lakin bu vəziyyət uzun sürmədi. Məhəmməd ibn Əli Əmirin ölümündən dərhal sonra XI əsrin başlanğıcında İspaniya xanə­da­nın birliyini, ölkənin bütünlüyünü pozan bir çox siyasi böhranın içinə düşdü. Bu böhranlar sayəsində bərbərlər ölkəni darmadağın etdi. Kordova şəhəri yağma­lan­­mağa məruz qaldı. Əyalətlər mərkəzdən ayrılaraq müstəqilliklərini elan etdi­lər. Şimaldakı xristian krallıqları gücləndi (10, 82-84).

İbn Həzm bu böhranlı dövrdə yaşamışdır. İbn Həzmin tam adı Əli ibn Əhməd ibn Səid ibn Həzm ibn Qalib ibn Salih Half ibn Süfyan ibn Yəzid əl-Farisi əl-Kurtubi əl-Əndəlüsidir. Künyəsi əbu Məhəmməd, ləqəbi isə ibn Həzmdir. İbn Həzm əz-Zahiri kimi məşhurlaşmış, məzhəb imamı və hüquq bili­cisi olmuşdur (3, 39). U. M. Uott , P. Kakia, B. Y. Şidfar, M. Kanık kimi bir çox görkəmli alimlər İbn Həzmin həyat və yaradıcılığınə araşdırmış, onun haqqında dəyərli məlumatlar vermişlər (2; 10; 13).

Babası Yəzid Qüreyşli Yəzid ibn əbi Süfyan ibn Ümeyyə ibn Əbdi Şəmsin qulu idi. Özü hüquqçu, ədəbiyyatçı, hədis alimi (muhəddis), soy və şəcərə alimi, dilçi və şairdir. İbn Həzmin atası əslən Munt Lişəm kəndindəndir. Bu kənd Əndəlüsün qərb hissəsində dəniz sahili üzərindədir (2, 254).

İbn Həzm miladi təqvimlə noyabrın 18-i 993-cü il, hicri təqvimlə isə Ra­ma­zan ayının 3-ü 383-cü ildə anadan olmuşdur. Qaynaqların bir qismi onun fars əsilli olduğunu qeyd etmişdir. Bəziləri onun əslən ispan, bəziləri isə onun ana tərəf­dən ispan olduğunu qeyd etmişdir (3.39; 14.426). Uşaqlığı Kordova sara­yında, atasının yanında keçmişdir. O, yetkinlik yaşına çatana qədər çox kü­bar və yaxşı tərbiyə gör­müşdür. Atası xidmət etdiyi Əmiroğullarının siyasi var­lığı yolunda, toqquş­malar nəticəsində 1012-ci ildə vəfat edir. Bu zaman İbn Həzm sakinləri zorla çıxarılan Kordova şəhərini tərk etmək məcburiyyətində qalır (1, 9). Burada ailə­sinin Mugis­də olan möhtəşəm sarayı da bərbərlər tərəfindən tutu­lub talan edilmiş və bundan sonra o, Almeriyaya getməyə qərar verir. Lakin oradakı yaşayışı qısa sürür. 1016-cı ildə bu şəhərin valisi eyni il Süleyman əl-Mustaini Kordova sara­yının taxtından endirən Əli ibn Həmmadla güclərini birləşdirmişdi. Bu səbəbdən və İbn Həzmin Əməvilərə olan sevgisinə görə şüb­həli görülmüş və həbsə atıl­mışdır. Bir neçə ay sonra dostu Məhəmməd ibn İshaq da onunla birlikdə sürgünə göndərilmişdi. İki dost Husn al- Kasraya get­miş və oranın valisi tərəfindən dostca qarşılanmışlar. IV Əbdürrəhman əl-Mur­ta­zanın Valensiyada xəlifə elan edilməsi xəbərini alandan bir neçə ay sonra Husn əl-Kasrdan ayrıldılar. Dəniz yolu ilə Valensiyaya getdilər. İbn Həzm orada başqa tanışlarına da rast gəlir və IV Əbdür­rəhmanın xidmətinə girir. La­kin Əməvi şahzadəsinin Qranada qalasının önündə 1018-ci ildəki məğlubiyyəti nəticəsində İbn Həzm yenidən həbsə düşür. İbn Həzm Əbdürrəhman əl-Murta­zanın vəziri idi. Hərbdə də o sifətlə iştirak etmişdi. Ancaq düşmənlərə əsir düşür. Bir müddət sonra sərbəst buraxılır. Altı illik aradan sonra hicri təqvimlə 409-cu ilin şəvval ayında, miladi təqvimlə 1019-cu ilin yazında doğum yeri olan Kordovaya qayıdır. O zaman Kordovada Qasim ibn Həmmud xəlifə idi. Bir neçə ildən sonra bu xəlifə taxtdan endirilir. Onun yerinə irfan sahibi V Əbdürrəhman əl-Muztəzhir hicri 414-cü Ramazan ayında hakimiyyətə gəlir. Bu dövrdə 1023-24-cü illər ər­zin­də İbn Həzmin siyasətə atıldığı görülür. Yalnız yeddi həftəlik Əməvi xəlifəsi V Əbdürrəhman əl-Mustəzhirin vəziri olmuşdur. Lakin şahzadə taxta keçər-keçməz 1024-cü ildə öldürülür. İbn Həzm təkrar həbsə atılır. Həbsdə nə qədər qalındığı bilinmir. Bilinən tək bir şey onun 1027-ci ildə Şatibədə görülməsidir. Onun dünya şöhrətli əsəri olan “Tauqu-l-Haməmə”ni burada yazdığı söylənilir. (2.255; 10. 125)

Bundan sonra İbn Həzm özünü elmə verərək, xüsusilə, hüquq və ilahiyyatla məşğul olur. Onun çox sərt fikirləri var idi. Bu səbəbdən o, özünə çoxlu düşmənlər qazanmışdı. Onun təsirli, iti qələmi aşağıdakı deyimi yaratmışdır: “Həccacın qılıncı, İbn Həzmin qələmi” (2.255). O tez-tez İbn Bacc və Sevilya saray həkimi və filosofu Əbbadi əl-Mutadid ilə elmi-fəlsəfi müzakirələrdə iştirak edirdi. Yəhudu filosofu Ben ilə olan polemikası isə çox məşhur olmuşdur. (11.58; 13.90)

İbn Həzm əvvəllər İmam Şafii məzhəbinə meyl edir və onu öz məzhəbi kimi müdafiə edirdi. Ən son olaraq Davud ibn Əli əz-Zahirinin məzhəbinə olan Zahiriyyə məzhəbinə keçdi. Onun yayılması üçün açıqlanmasına çalışdı. Onu genişləndirdi və onun haqqında dərslər verdi. Bu məzhəb üçün mübahisələr etdi. Daha yaxşı başa düşülməsi üçün kitablar yazdı. Ömrünün sonuna qədər eyni fikirdə qaldı. Həmişə “zahiri” olaraq tanındı. Yazdığı kitablar Zahiriyyə məzhə­binin qaynaqlarından sayılır. (2. 256)

İbn Həzm siyafi vəzifəyə on altı yaşında başlamış, iyirmi altı yaşına qədər bu vəzifədə qalmışdır. Daha sonra vəzifədən getmiş, elmi araşdırmalarla məşğul olmuşdur. Hüquq, hədis, millətlər, dinlər, tarix, soy elmi, ədəbiyyat sahəsində 400 cild əsər yazmışdır. Öz dövründə və ondan əvvəlki dövrlərdə Əbu Cəlal Məhəmməd ibn Cərir ət-Təbəridən başqa İslam alimləri arasında onun qədər çox əsər yazan biri tanınmır.

İbn Həzm elmini hər yöndə inkişaf etdirərək ona qarşı çıxanlara Quran ayə­lərilə cavab verirdi (2.257). Elə bu səbəbdən vətənindən uzaqlaşdırıldı. Sürgünə gön­dərildiyi halda o yenə elmini yaymaqdan və düşüncələrini söyləməkdən çəkin­mir­di. Həyatında qarşılaşdığı ən böyük fəlakət isə əsərlərinin və məqalələrinin onun gözünün önündə, düşmənlərinin hüzurunda parçalanıb yandırılması olmuşdur.

Ard-arda gələn bir çox yer dəyişikliyi və çox pis əhval-ruhiyyədə olan İbn Həzm Casa Mantianın yaxınlığında, Badajosdan çox uzaqda olmayan bir kənddə - Nieblada ailəsinin yazlıq evində son günlərini keçirməyə getdi. O, 1064-cü il avqustun 16-sı (30 şaban 456) vəfat etmişdir (2.257; 10. )

İbn Həzmin maddi vəziyyəti yaxşı olmuşdur. Ailəsinin zəngin olması səbəbi ilə yaxşı həyat sürmüşdür. Uşaqlığında onu qadınların tərbiyə etdiyini “Göyərçin boyunbağısı” əsərində özü məlumat vermişdir: “Mən onların əlində böyüdüm. Məni onlar tərbiyə etdi. Onlardan başqasını tanımadım. Yetkinlik yaşına qədər kişi məclislərinə heç getmədim. Quranı mənə onlar öyrətdilər. Mənə bir çox şeir əzbərlətdilər” (2. 93). Qadınlardan gördüyü bu münasibət, diqqət onda ədəbi zövqün ilk qığılcımlarını yaratmışdır.

İbn Həzm 400-ə yaxın əsər yazmışdır. Lakin onların hamısı dövrümüzə qədər gəlib çatmamışdır. Məqalədə biz onun dünya şöhrətli əsəri olan “Tauqul Ha­məmə” (Göyərçin boyunbağısı) əsərini araşdıracağıq. İbn Həzm Valensiyanın bir vilayəti olan Şatibəyə gedərkən Almeriyadan onu ziyarətə gələn bir dostunun istəyinə görə eşqin doğuşu, aşiqlərə məsləhətləri haqqında əsərini - “Tauqul Ha­məmə”ni yazmışdır. İbn Həzm əvvəl fəlsəfi baxımdan bizə eşqdən və eşqi doğu­ran müxtəlif səbəblərdən bəhs edir. O, bu səbəblərin hər biri üçün xüsusi bölmə hazırlamışdır. Daha sonra sevincləri, kədərləri, eşqin xüsusiyyətlərindən bəhs edir.

İbn Həzm giriş bölməsindən sonra əsərin planını belə verir:

وقسمت رسالتي هذه على ثلاثين باباً، منها في أصول الحب عشرة فأولها هذا الباب، ثم باب في علامات الحب، ثم باب فيه ذكر من أحب في النوم، ثم باب فيه ذكر من أحب بالوصف، ثم باب ذكر من أحب من نظرة واحدة ثم باب فيه ذكر من لا تصح محبته إلا مع المطاولة، ثم باب التعريض بالقول ثم باب الإشارة بالعي، ثم باب المراسلة، ثم باب السفير. ومنها في أعراض الحب وصفاته المحمود والمذمومة أثناء عشر بابا، وإن كان الحب عرضاً والعرض لا يحتمل الأعراض، وصفة والصفة لا توصف فهذا على مجاز اللغة في إقامة الصفة مقام الموصوف. وعلى معنى قولنا: وجودنا عرضاً أقل في الحقيقة من عرض غيره، وأكثر وأحسن وأقمح في إدار كنالها علمنا أنها متباينة في الزيادة والنقصان من ذاتها المرئية والمعلومة؛ إذ لا تقع فيها الكمية ولا التجزي، لأنها لا تشغل مكاناً وهي: باب الصديق المساعد، ثم باب الوصل ثم باب طي السر، ثم باب الكشف والإذاعة، ثم باب الطاعة، ثم باب المخافة، ثم باب من أحب صفة لم يحب بعدها غيرها مما يخالفها، ثم باب القنوع، ثم باب الوفاء،ثم باب الغدر، ثم باب الضنى، ثم باب الموت.

“Bu kitabı otuz bölməyə ayırdım. Onu eşqin qaynaqlarına aid etdim. Birincisi bundan sonrakı bölmədir. Orada eşqin mahiyyəti və əlamətlərindən danışılır. Sonra onu yuxuda aşiq olanlar bölməsi izləyir. Daha sonra tək bir baxışla aşiq olanların bölməsi. Bunu uzun zaman bir-birinə bərk bağlananlar bölməsi izləyir. Sonra müxtəlif yollarla üstü örtülü sözlər söyləyənlərin bölməsi, daha sonra göz işarətləri ilə anlaşanların bölməsi, daha sonra məktublaşaraq, ya da vasitəçidən istifadə etməklə anlaşanlar haqqında olan bölmə gəlməkdədir.

Digər on iki bölmə qəzalarını, yaxşı və ya pis tərəflərini anlatmaqdadır... bu bölmələr aşağıdakılardır: köməksevər dost, qovuşma, sirr saxlama, sirr söyləmə, itaət, müxalifət, sonra hər hansı birini sevib artıq başqasını sevməyən­lərin bölməsi, arzuların mülayimləşdirilməsi, sədaqət, xəyanət, əldən düşmə, xəstəlik və son olaraq da ölüm” (2.36).

Bu hissədə ibn Həzm əsərin quruluşu haqqında məlumat verərək, oxucuya əsərin hissələrindən bəhs edir. Eşq insanlara daima xoxbəxtlik gətirməyib. Eşq insanlara həm də əzab verib. Eşqin iztirablarla dolu olduğunu aşağıdakı bölmələrdə göstərib.

ومنها في الآفات الداخلة على الحب ستة أبواب، وهي باب العاذل، ثم باب الرقيب، ثم باب الوشي، ثم باب الهجر، ثم باب البين؛ ثم باب السلو. من هذه الأبواب الستة بابان لكل واحد منهما ضد من الأبواب المتقدمة الذكر، وهما باب العاذل: وضده باب الصديق المساعد؛ باب الهجر وضده باب الوصل ومنها أربعة أبواب لا ضد من معاني الحب، وهي باب الرقيب، وباب الواشي، ولا ضد لهما إلا ارتفاعهما. وحقيقة الضد ما إذا وقع ارتفع الأول، وإن كان المتكلمون قد اختلفوا في ذلك.

وهيئتها في الإيراد أولها هذا الباب الذي نحن فيه صدر الرسالة وتقسيم الأبواب والكلام في باب ماهية الحب، ثم باب علامات الحب، ثم باب من أحب بالوصف، ثم باب من أحب من نظرة واحدة، ثم باب من لا يحب إلا مع المطاولة، ثم باب من أحب صفة لم يحب بعدها غيرها مما يخالفها، ثم باب التعريض بالقول، ثم باب الإشارة بالعين، ثم باب المراسلة، ثم باب السفير، ثم باب طي السر، ثم باب إذاعته، ثم باب الطاعة، ثم باب المخالفة، ثم باب العاذل، ثم باب المساعد من الإخوان؛ ثم باب الرقيب، ثم باب الوشي، ثم باب الوصل، ثم باب الهجر، ثم باب الوفاء، ثم باب الغدر، ثم باب البين، ثم باب القنوع، ثم باب الضنى، ثم باب السلو ثم باب الموت؛ ثم باب قبح المعصية؛ ثم باب التعفف. (16. 3)

Digər altı bölmə isə eşqə içəridən (daxildən) gələn bəlalar və fəlakətlərə aiddir: tənqid edici, nəzarətçi, xəbərçi, qaçma, ayrılıq və unutqanlıq. Bu altı bölmə içində ikisi vardır ki, əvvəlkilər arasında qarşılığı vardır. Bunlardan biri tənqidçi – qarşılığı köməksevər dostlar və köməkçilər, digəri qaçma – qarşılığı qovuşmadır. Digər dördünün isə eşqin cilvələri arasında qarşılığı yoxdur. Bunlar nəzarətçi və xəbərçilər barədə fəsildir.

Bunların ortadan qaldırılmalarından başqa qarşılıqları yoxdur Hər kəs bilir ki, qarşılıq ortaya çıxınca əvvəlki yox olur. Kəlamçılar bu mövzuda müxtəlif fikirlərə sahibdirlər.

Demək ki, bu bölmələr bir-birini aşağıdakı kimi izləyir: ilk bu bölmədir ki, mövzuya giriş mahiyyətdəndir. Əsərin çeşidli bölmələrə ayrılması eşqin mahiy­yəti üzərinə bir araşdırma. Sonra eşqin üzə çıxması, sonra yuxuda sevənlər, sadə bir təs­vir­lə aşiq olanlar, bir baxışda aşiq olanlar, uzun görüş sonrası aşiq olanlar, bir-birini gördükdən sonra artıq əsla başqa birini sevməyənlər, sözlə eyham vurmaq, gözlərin dili, məktublaşma, xəbərçilər, sirr saxlamaq, sirri açıqlamaq, itaət, müxalifət, tənqid­çi, köməksevər dost, nəzarətçilər, xəbərçilər, vusala yetiş­mək, qaçmaq, vəfa, xəyanət, ayrılıq, qənaət, vucuddan duşmə, təsəlli, ölüm, gü­nahın çirkinliyi və iffət ”.(2. 37)

Bu hissədə isə eşqə daxildən gələn bəla və fəlakətlər haqqında danışır. Daha sonra isə qarşılığı olan və olmayan bölmələr haqqında nəlumat verir.

Məqalədə “Yuxuda aşiq olanlar barədə fəsil” haqqında danışmağa çalışacağıq. Çünki Həm Şərq xalqlarının düşüncəsində yuxunun əhəmiyyəti, həm də oxşar motivlərin Azərbaycan ədəbiyyatında buna bənzər “buta” motivinin olması, bu məqalənin yazılmasına zərurət yaradır.

“Yuxuda aşiq olanlar barədə fəsil” adlı bölməsində İbn Həzm eşqin səbəb­lərinin müxtəlifliyini vurğulayaraq onların bənzəri olmadığını deyir. Bu səbəbdən də şahid olduğu bir hadisə ilə əlaqədar olaraq bu fəsli qələmə aldığını qeyd edir. Bu fəsildə şahid olduğu və ona maraqlı və qəribə gələn hadisəni nəql edir:

خبر: وذلك أني دخلت يوماً على أبي السري عمار بن زياد صاحبنا مولى المؤيد فوجدته مفكراً مهتماً فسألته عما به، فتمنع ساعة ثم قال: لي أعجوبة ما سمعت قط، قلت: وما ذاك؟ قال: رأيت في نومي الليلة جارية فاستيقظت وقد ذهب قلبي فيها وهمت بها وإني لفي أصعب حال من حبها، ولقد بقي أياماً كثيرة تزيد على الشهر مغموماً مهموماً لا يهنئه شيء وجداً، إلى أن لمته وقلت له: من الخطأ العظيم أن تشغل نفسك بغير حقيقة، وتعلق وهمك بمعدوم لا يوجد، هل تعلم من هي؟ قال: لا والله، قلت: إنك لقليل الرأي مصاب البصيرة إذ تحب من لم تره قط ولا خلق ولا هو في الدنيا، ولو عشقت صورة من صور الحمام لكنت عندي أعذر. فما زلت به حتى سلا وما كاد

وهذا عندي من حيث النفس وأضغاثها، وداخل في باب التمني وتخيل الفكر (16.17-18):

“Bir gün dostumuz Əbu əs-Sari Əmmar bin Ziyad əl- Müəyyədin (Kordova xəlifəsi, II Hişam, əl Müəyyəd kimi tanınır. 976-1009 və 1010-1013-cu illər ərzində hakimiyyətdə olub) qulunun yanına getdim. Onu çox düşüncəli və zehninin məşğul olduğunu gördüm. Nə olub sənə deyə soruşduğumda əvvəl cavab verməkdən qaçdı, sonra belə dedi:

• 
  Başıma görülməmiş bir iş gəlib.
  
• 
  Nədir? Söyləsənə?- dedim ona.
  
• 
  Bu gecə yuxumda bir gənc qız gördüm. Oyandım, amma könlümü ona vermişdim. Ona aşiq oldum. Bu dərd indi məni dayanılmaz vəziyyətə saldı.
  

Doğurdan da uzun bir müddət, bir aydan çox narahatlıq və ürək sıxıntısı içində qaldı. Heç bir şey onun ürəyinin acısını sakitləşdirmədi. Bağlılığı ona əzab verirdi. Nəhayət onu qınadım və belə dedim:

• 
  Nəfsini heç gərək olmayan bir obyektlə məşğul olmaqla və könlünü mövcud olmayan bir varlığa bağlanmaqla nə böyük yanlışlıq edirsən? Ən azından onun kim olduğunu bilirsənmi?
  
• 
  Vallah yox-deyə cavab verdi.
  
• 
  Səndə düşüncə qıtlığı var. Heç görmədiyin və əsla yaradılmayan, bu dünyada olmayan birini sevdiyinə görə sənin ağlın qüsürludur. Hamamlardakı fiqurlardan birinə aşiq olsaydın, səni qınamazdım.
  

Təsəlli oluncaya qədər ona xəbərdarlıq etdim. Lakin bu asan olmadı. Məncə bu ruh təlqinlərindən və görüntülərindən bir parçadır, dilək, ümid və fikrə getmə arzusuna girər belə şeylər”. (2. 56)

Bilindiyi kimi yuxuda aşiq olma və yaxud buta verilməsi təkcə ərəb ədəbiyyatında deyil, həmçinin bir çox dünya xalqlarının ədəbiyyatlarında, yunan eposunda, ingilis ədəbiyyatında, o cümlədən Azərbaycan folklorunda da rast gə­linir. Yuxuda aşiq olmaq, yuxuda sevmək mövzusu Azərbaycan şifahi xalq ədə­biy­yatında da geniş yayılmışdır. Azərbaycan folklor nümunələrinin çoxunda, nağıllarda, dastanlarda yuxugörmə ilə bağlı mövzular var. “Yuxunun ardınca getmə”, “yuxuda sevgilini görmə”, “yuxuda başına gələcəkləri görmə” və s. hadi­sələr “buta vermə” ilə parallel verilməlidir. Məhəbbət dastanlarında aşiqə buta ve­ril­məsi, yaxud ona dolu qabdan eşq şərbəti içirdilməsi, nağıllarda qəhrəmanın yu­xu­sunun ardınca gedib xoşbəxtliyə qovuşması ilə bağlı hadisələr mücərrəd buta anlayışında birləşir. Buta verilməsi, buta alınması yuxuda baş verdiyindən yuxu və buta vəhdət təşkil edir. (4. ) Azad Nəbiyev isə yuxuda aşiq olub onun arxasınca getməyin və buta verilməsinin fərqli xüsusiyyət olduğunu, butanın daha qədim ol­du­ğunu qeyd etmişdir(5. 415). Ümumtürk, o sıradan Azərbaycan el ədəbiyyatında, ayrıca olaraq dastanlarda, nağıllarda röya və buta motivi geniş yer tutur. Röya və eşq badəsi motivi türk xalqının inancları, dünyagörüşü, Allah, həyat, insan, sevgi, haqq aşığı kimi anlayışlarla sıx bağlıdır. Məhəbbət dastanlarının çoxunda sevgi­lilər arasında məhəbbət buta vermək yolu ilə yaranır. Bir-biriləri haqqında heç bir məlumatı olmayan gənclər ilk dəfə yuxuda görüşürlər. Yuxuda aşiq olan gənc onun ardınca uzaq səfərlərə gedir. Bu yolda onun başına bir çox hadisə gəlir. Lakin aşiq öz eşqi yolunda bütün əzablardan keçməyə razı olur.

Bizə gəlib çatan qaynaqlarda “buta”, mülayim, xoş qılığlı, nurani qocalar tərəfindən cavanlara “badə” içirmək yolu ilə verilir, aşiq və məşuqun surətləri bir-birinə tanıdılır, ünvanları bildirilir. “Buta adətən cəmiyyətdə sağlam, on beş-on altı yaşlı gənclərə verilir. Onlar yüksək zümrəyə məxsus şəxslərin övlad­la­rına, gözəl, təmiz, xeyirxah qızlara verilir” (5. 413). Aşıqlıq ənənəsində isə buta yolu ilə haqq aşığı olan sәnәtkarların hәyat və yaradıcılıq yollarına nəzər saldıq­da məlum olur ki, onların yaşadıqları hәyat sәhnәlәri əslində, bir–birinә çox yaxındır və “badə içmək” onlar üçün əslində, təkanverici bir qüvvədir. “Buta әsasәn uşaqlıq vә gәnclik dövründә verilir. Yuxuda şәrbәt, su vә s. maye tәqdim edildiyi kimi, alma, nar, çörәk, üzüm dә tәqdim olunur. Bәzәn әlә verilәn bir sazı da buta saymaq olar. Buta alan insanda mәnәvi bir dәyişmә müşahidә edilir. Aşıq әdәbiyyatında “buta almaq” vә “yuxu motivi” әnәnәnin bir zәrurәtidir. Xalq inancına görә aşıq olmaq üçün ya usta yanında yetişmәk, ya da “pir” әlin­dәn badә içmәk lazımdır. Pir әlindәn badә içәn insan, aşıqlıq sәnәtinin sirlәrini mәnimsәmәklә yanaşı, dini elmlәri də öyrәnir” (Xəstə Qasım,184).

Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatında geniş yer tutan, şairlər arasında yayılan buta motivi ilə bağlı deyilənlərə bir məsələni də əlavə etmək olar. Bizcə, buta motivinin milli düşüncədə yer tutmasının önəmli səbəbləri var. Məsələn, aşıq cəmiyyətdə insanları tərbiyə edən, onları doğru yola, həqiqətə yönəldən bir vəzifəyə sahib olmuşdur. Onlar bağlı olduqları toplumu tərbiyə etmək üçün sənətlərinin və dedikləri sözləri ilahi qaynaqlı olduğunu bildirmişlər. Bildiyimiz kimi, aşıq sənəti doğruları anlatmaq məqsədi daşıyır, deməli, aşıq və onun sənəti ilahi qaynaqlıdır, onları Allah seçmişdir və onların sözü də müqəddəsdir. Bu, statusda, bu dəyərdə olan aşıq sözü toplum üçün qəbulediləndir. (15. 65)

Aşağıdakı şifahi xalq ədəbiyyatı nümunələrinə nəzər saldıqda “buta”nın müx­təlif yollarla verildiyinin şahidi oluruq. Məsələn, “Şahzadə Əbülfəz” dastanında bu­ta Əbülfəzə gözəl bir qız tərəfindən verilir (6. 279-280). “Səyyad və Sədət”, “Aşıq Qərib”, “Sam Şahzadə” dastanlarında isə butanı nurani dərviş verir, eşq ba­də­sindən iç­məyi təklif edir. Aşiqlər içmək istəmədikdə isə bu içkinin içki olmadığını, sevgi­li­ləri qovuşduran içki olduğunu deyərək onlara gedəcəyi yeri və məşuqun yerini da­raq, güzgü və ya əlin barmaqları arasından göstərir (7. 341-342; 8. 76; 9. 171-172).

Yuxu hekayələrinin başqa şəkilləri də var. Məsələn, “Məlik Şah və Güllü Xan” hekayəsində Xızır qızın rəsmini oğlana göstərir. Məlik Şah qıza aşıq olmaq üçün gecə Allaha yalvarır. Başını səcdədən qaldıranda bir əlində qədəh, o biri əlində qızın şəkli olan dərvişi yanında görür, qədəhi içir və Güllü Xana aşıq olur. Ondan sonra sazı əlinə alıb, söyləməyə başlayır (15. 64).

Yuxu hekayələrində görünən bir başqa forma isə belədir: “Mahmud ilə Əlif” hekayəsində igid dağda ov ovlayarkən bir ceyran görür, onu qovur və mağaraya çatır. Burada olan dərvişlərdən qovduğunun ceyran olmadığını eşidir. Bu an o divarda rəsmini gördüyü qızı istəyir. Dərvişlər ona badə içirirlər, Mahmud badəni içir və eşqindən yanmağa başlayır (15. 64).

Yuxuda sevmək mövzusu İbn Həzmin “Tauqul Haməmə” əsərinin “Qənaətbəxş olmaq barədə fəsil” ində də yer alır. “Yuxuda sevənlər haqqında fəsil” dən fərqli olaraq burada yuxuda görüb sevmirlər. Sadəcə olaraq aşiq həsrətində olduğu sevgilisini yuxuda görür. Amma “Yuxuda sevənlər haqqında fəsil”də isə aşiq sevgilisini yuxuda görüb sevir.

İbn Həzm “Qənaətbəxş olmaq barədə fəsil”də bir çox şairin yuxugörmə ilə bağlı fikirlərindən sitat vermişdir:

Əbu Təmmam Həbib ibn Əvs ət-Tai (məşhur şair, miladi 845 ci ildə vəfat edib. Bir çox antalogiyası vardır. ən məşhuru “Kitab əl-Həmasə”dir) bu vəziy­yəti belə izah edir: “Yuxuda bir xəyal ilə cinsi əlaqədə olmaq eşqə zərər gətir­məz, əksinə gerçək biriylə olan cinsi əlaqə eşqi öldürür”. Buhturinin (Abba­silərin məşhur şairi) isə xəyalın gəlişini, yatan aşiqin eşq atəşinin işığıyla ay­dınlanmaq istəyişinə, xəyalın gedişini də gözyaşları içində boğulub qalma qorxusuna bağlayır (2.154)

Şifahi xalq ədəbiyyatında geniş istifadə olunan, bəzən şairlər arasında yayılan buta motivi xalq tərəfindən hər zaman çox sevilmiş və milli düşüncə sistemində xüsusi yer tutmuşdur.

 

ƏDƏBİYYAT

1. 
   Bercher Leon, Le Collier du Pigeon, Alger, 1949. p 429.
   
2. 
   Hazm.İbn Güvercin Gerdanlığı. Sevgiye ve Sevenlere Dair. Türkcesi Mahmut Kanık. İhsan yayınları. İstanbul 2011. 278 s.
   
3. 
   İslam Ansiklopedisi 1999 yıl, 20. Cilt.
   
4. 
   İsmayıl M.. Naxçıvan əfsanələri. Bakı, Elm, 2008.
   
5. 
   A.Nəbiyev. Azərbaycan xalq ədəbiyyatı, II hissə (orta əsr və yeni dövr folklor yaradıcılığı, Bakı, “Elm” nəşriyyatı 2006. 648 səh. 413 səh.
   
6. 
   Azərbaycan dastanları. I cild. Təkmilləşdirilmiş II nəşri. Bakı, “Çıraq”, 2005. 424 s.
   
7. 
   Azərbaycan dastanları. II cild. Təkmilləşdirilmiş II nəşri. Bakı, “Çıraq”, 2005. 440 s.
   
8. 
   Azərbaycan dastanları. III cild. Təkmilləşdirilmiş II nəşri. Bakı, “Çıraq”, 2005. 440 səh. səh. 76
   
9. 
   Azərbaycan dastanları. V cild. Təkmilləşdirilmiş II nəşri. Bakı, “Çıraq”, 2005. 472 səh. səh.171-172
   
10. 
    Уотт У. М. и Какиа П. мусульманская Испания. Пер. С англ. С. И. Дунаевецкого. Предисл. А. Б. Куделина. М., Главная редакция восточной литературы издательства «Наука», 1976. Стр 199
    
11. 
    Андалусская поезия. Сост., подстроч., пер., предисл. и прим. Б. Я. Шидфар. М. «Художественная литература», 1988, стр 320
    
12. 
    Хазм Ибн. Ожерелье голубки. Пер. М. А. Салье, М., 1957
    
13. 
    Шидфар Б. Я. Андалусская литература. М., «Наука». 1970 стр 184
    
14. 
    Nicholson R. A literary history of arabs. London 500 p.
    
15. 
    İbrahimova V. Azərbaycan folklorunun ingilisdilli qaynaqlarda tədqiqi və tərcümə məsələləri. Bakı, 2010, 186 s.
    
16. 
    www. Al-mostafa.com /
    

Çapa tövsiyə edən: fil.ü.f.d. Rza Xəlilov

Tacir SƏMİMİ (QURBANOV )

filologiya üzrə fəlsəfə doktoru

AMEA Folklor İnstitutu

e-mail: tacır1956@ mail.ru

“APARDI SELLƏR SARANI” XALQ MAHNISI VƏ “XAN ÇOBAN” DASTANI