CÜMHURİYYƏTİN TƏHLÜKƏSİZLİK ORQANLARI (1918-1920)
141
“Müsavat”ın dağılan gününə qədər işləmişdir. Sadıqov Mirzəbaba
mürtəce müsavatçılar qrupuna daxil idi. Buraya aşağıdakılar da
daxil idilər:
a) Əks-kəşfiyyat rəisinin köməkçisi Səfikürdiski Mahmud.
Hal-hazırda xaricə qaçıb.
b) Fətəliyev Məmmədəli – əks-kəşfiyyatın agenti, hal-hazırda
gizlənir.
v) Heydərbala Həsənov - əks-kəşfiyyatın agenti, hal-hazırda
Bakıdadır.
Bu qrup, o cümlədən Sadıqov Mirzəbaba dəfələrlə “Müsavat”
hökumətinin əleyhinə bolşevik təbliğatı aparmaqda şübhəli
bilinən fəhlə və qulluqçuları həbs etmiş, onları əks-kəşfiyyata
gətirib orada döymüş və soyğunçuluqla məşğul olmuşlar. Bu
qrup mauzerlə silahlanmışdı. Mənə məlumdur ki, inqilaba
qədər Mirzəbaba Sadıqov “qoçu” idi və 2-3 nəfəri öldürmüşdü.
Bələ ki, o, Quliyev İbrahim Baba oğlunu və s. öldürmüşdü.
Sadıqov işləyərkən ayrı-ayrı şəxsləri bolşevik adı ilə gəmidən
çıxarmış və əks-kəşfiyyata göndərmişdir. Onların əks-kəşfiyyata
qorodovoyların Sadıqovun göstərişi ilə gətirdiklərinin və bəzən
də Sadıqovun özünün gətirdiyinin mən şahidiyəm. Bütövlükdə
Sadıqova gəldikdə, onu deməliyəm ki, əks-kəşfiyyatda işləyərkən,
o, bolşeviklərin düşməni idi və kommunistlərə heç bir köməklik
göstərmirdi.
2. Ə.Rzayev İbrahim Məmmədqasım oğlu – müsavatçı,
1919-cu ildən “Müsavat” Partiyasınınin üzvüdür, “Müsavat”
əks-kəşfiyyatının agenti, Sadıqov Mirzəbabanın etdiklərini
o da edirdi. “Müsavat” əks-kəşfiyyatının agenturasının rəisi
Mahmudov Əlağanın qrupuna daxil olarkən o, axtarış və
həbslərdə iştirak edirdi.
Ə.Rzayev həmçinin körpülərdə əks-kəşfiyyatın agentləri
Seyid Həsənov və Dəmirovla birlikdə bolşevikləri həbs edirdilər.
Rzayev də bolşeviklərin və sovet hakimiyyətinin düşməni idi.
3. Hüseynov Hüseynqulu Nurməmməd oğlu – ev sahibi,
“Müsavat” əks-kəşfiyyatının agenti, əks-kəşfiyyatda az müddətdə
CÜMHURİYYƏTİN TƏHLÜKƏSİZLİK ORQANLARI (1918-1920)
142
- 2-3 ay xidmət etmişdir. O, Sadıqov Mirzəbaba və Rzayev
İbrahimdən az irticaçı olmağı ilə fərqlənirdi...”.
Bu kimi ifadələrin təhlilindən sonra 10195 №-li istintaq işinin
Azərbaycan DSİ Kollegiyasına göndərilməsi məqsədi ilə hazırlanmış
ittihamnaməni Azərbaycan DSİ-nin sədri Frinovski imzaladı. İşlə
tanışlıqdan sonra DSİ Məhkəmə Kollegiyasının iclası 1932-ci il
avqustun 15-də hökm çıxarmışdı. Həmin hökmə əsasən,
Azərbaycan
SSR CM-in 75-ci maddəsi ilə ittiham olunan Rzayev Məmmədibrahim
Məmmədqasım oğlu və Sadıqov Mirzəbaba Kəlbəli oğlu 10 il,
Hüseynov Hüseynqulu Nurməmməd oğlu 3 il müddətinə azadlıqdan
məhrum edilmişdi. H.Hüseynovun cəzası 1933-cü il mayın 31-də
icbari işə çevrildi. 1933-cü il noyabrın 26-da yaşlı anası kimsəsiz
qaldığı üçün bağışlanmasını xahiş edən M.Rzayevə 1934-cü il martın
16-da rədd cavabı verildi.
Göründüyü kimi, bu insanlar heç bir günahı olmadan azadlıqdan
məhrum edilmişdilər. Bütün bunlarla dünyanın bir çox dövlətləri
tərəfindən tanınan Azərbaycanı zorla Rusiyaya ilhaq edənlər öz haqsız
əməllərinə haqq qazandırmağa çalışsalar da, zamanın mühakiməsindən
yan keçə bilmədilər. Əgər o illərdə bolşeviklər AXC-çiləri mühakimə
edirdilərsə, indi də zaman bolşevikləri ittiham edir. Dünən haqsız
mühakimə edənin bu gün haqlı ittihamı tamamilə təbii və gözlənilən
idi.
AXC dövründə ƏMT-də işlədiyinə görə azadlıqdan
məhrum
olunmuş bu şəxslərə 1990-cı ildə bəraət verilmişdir.
IV.5. Həbsxanada ölən adam
Yusifxanov Müslüm Ömər oğlu 1889-cu ildə Dağıstan
Respublikasının Yuxarı Yaraqlar kəndində anadan olmuşdur. Onun
ata babası Yusif bəy Tahir oğlu Yusifxanov XIX yüzillikdə bir müddət
Kürinsk vilayətinin xanı olmuşdur. O həm də hərbçi kimi dağıstanlılara
məxsus çevikliyi ilə Çar Rusiyasının nəzər-diqqətini cəlb etmişdir.
Təsadüfi deyildir ki, Yusif bəy hərbi xidmətlərinə görə çar hökuməti
dövründə general rütbəsinə qədər yüksəlmişdir. Mənbələrin
CÜMHURİYYƏTİN TƏHLÜKƏSİZLİK ORQANLARI (1918-1920)
143
məlumatına əsasən, onun təxminən 3.500
desyatin torpaq sahəsi
olmuşdur. Yusif bəyin vəfatından sonra bu torpaq sahələri oğlanları
arasında bölüşdürülmüşdür. Həmin paydan təxminən 400 desyatinə
qədər torpaq sahəsi oğlu Ömər bəyə, yəni Müslümün atasına çatmışdı.
Ömər bəy 1891-ci ildə vəfat etmiş və bu torpaq sahələri yeganə oğul
övladı olan Müslümə qalmışdı.
Atasını itirən kiçik yaşlı Ömər bir müddət anası ilə birlikdə
torpaqdan gələn gəlirin hesabına yaşamışdır. 1906-cı ildə anasını
itirən M.Yusifxanov Dağıstanda qalmaq və mülkədar olmaq fikrindən
vaz keçmişdir.
Ona görə də evini, ev əşyalarını və torpaq sahəsini ucuz
qiymətə satmışdır. Torpağın kəndlilərə ucuz qiymətə satılması Ömərlə
qohumları, ümumiyyətlə, zadəganlar arasında ciddi narazılığa səbəb
olmuşdur. Buna baxmayaraq o, torpağı satıb əvvəl Peterburqa, sonra
isə Moskvaya getmişdir. Müslümün iri şəhərlərə can atmaqda əsas
məqsədi
təhsil almaq, müəyyən elmi dünyagörüşə yiyələnmək olsa
da, o, bu arzusuna çata bilməmiş, Qars vilayətində yaşayan dayısının
yanına getmişdir. Bu məsələ ilə bağlı o, 1941-ci il mayın 7-də verdiyi
ifadəsində deyirdi:
“1907-ci ilin axırlarında kömək üçün dayım –
Qars vilayətinin rəisi, general Haşımbəyov Əliyar bəyin yanına
getdim, ancaq rədd cavabı aldım”.
147
Dayısının rədd cavabından sonra o, yenidən Moskva şəhərinə
qayıtmış və azad dinləyici kimi müxtəlif kurslarda iştirak etmişdir.
O, eyni zamanda imtahan verərək ali təhsil almağa səy göstərmişdir.
M.Yusifxanovun təhsillə bağlı
ikinci cəhdi baş tutmasa da, dinləyici
kimi yüksək səviyyəli elm adamlarının mühazirələrinə qulaq asması
və Moskva mühiti onun dünyagörüşünün, eləcə də baxışlar sisteminin
formalaşmasında böyük rol oynamışdır.
1909-cu ildə M.Yusifxanov satdığı torpaqdan əldə etdiyi pullar
tükəndiyindən doğma yurduna qayıtmış və Dağıstan vilayətinin
qubernatoru knyaz Nuxu bəy Usmiyevdən onu hər hansı bir işlə
təmin etməyi xahiş etmişdir. Lakin N.Usmiyev onu torpağı satarkən
zadəganların əsasnaməsini pozmaqda günahlandıraraq
ona kömək
etməmişdir. M.Yusifxanov özü bu haqda qeyd edirdi:
“O, məni
147 DTX-nin arxivi, Müslüm Yusifxanovun istintaq qovluğu, № PR-30834.
