Çingiz Məmmədov
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Qılman ĠLKĠN, Dövlət mükafatı laureatı, yazıçı
- ĠLĠSULU GENERALIN FACĠƏSĠ Həqiqəti tapmaq üçün təkcə ayaq altına baxmaq azdır, üfüqlərə, günəşə baxmalısan! Lev TOLSTOY
- Mirzə KAZIM BƏY, professor.
7 adlı bir oçerk vardır. Onu oxuyarkən iftixarla düşünürsən ki, Şəmistan taleyi oğurlanmış ilk azərbaycanlı admiralımız İbrahim bəy Aslanbəyovu arxivlərdən üzə çıxarmaq üçün necə inadkarlıqla vuruşmuşdur. Bunu ancaq damarlarında azərbaycanlı qanı olan adam bacarardı. O, Sevastopol şəhərinin muzeyində olarkən muzey bələdçisinin ağzından Aslanbəyovun adını eşidir. Sonra onun muzeydən asılmış portretini görür. Dəqiqələrlə durub baxır. Aslambeqov kimi qələmə verilmiş bu adamın simasında daxili bir hissin gücü ilə doğma cizgiləri duyur, ürəyi ona isinir və buradan da axtarışlar başlanır. Lakin məqsədinə çatmaq üçün çoxlu maneələrlə rastlaşır. Muzeydə ona deyirlər ki, Aslanbəyov heç zaman azərbaycanlı ola bilməz, azərbaycanlılardan, ümumiyyətlə, admiral yetişməmişdir. Arxivdə işləyən yaşlı bir erməni qadın isə Aslanbəyovun şəxsi işini ona göstərməkdən müxtəlif bəhanələrlə boyun qaçırır. Şəmistan isə əl çəkmir, inadkarlıqla tələb edir ki, admiralın şəxsi işini ona göstərsinlər. Nəhayət, öz məqsədinə çatır. Budur, admiralın şəxsi işi onun əlindədir. Orada oxuyur: «Admiral İbrahim bəy Aslanbəyov Allahverdi oğlu. Dini «müsəlman». Lakin sonralar kimsə qara mürəkkəblə bu ad və familiyanın üstünə qələm çəkərək, əlavə etmişdir: Aslanbəyov Avramiy Boqdanoviç. Müsəlman dini sözü üstündə «Pravoslavnıy» yazılmışdı. Axır ki, bu saxtakarlıq və oğurluq müəllif tərəfindən ifşa olunmuşdur. Şəmistanın başqa oçerklərində, məsələn, «Milli sərkərdələrimizin faciəsi», «Acı tale» və başqalarında da tarix vərəq-vərəq gözlərimiz qarşısında səhifələnir, hər şey öz yerini tutur. Bu oçerklər adi oçerklərdən öz ensiklopedik xarakteri və hətta dərsliklərə daxil ola biləcək zəngin materialları ilə fərqlənir. Hər bir oçerk bir görkəmli şəxsiyyətin taleyidir. Heç şübhəm yoxdur ki, oxucular bu kitabı daxili razılıq hissi ilə oxuyacaq, tapıntılardan bəhrələnəcək və istər istəməz dodaqları arasından bu sözlər eşidiləcəkdir: «Uğur olsun sənə, Şəmistan!» Qılman ĠLKĠN, Dövlət mükafatı laureatı, yazıçı. 8 Daş Salahlı qəbristanlığında əbədiyyətə qovuşan, qəlbimin közündə yaşayan TELLİ OSMAN qızının əziz xatirəsinə ithaf edirəm. ĠLĠSULU GENERALIN FACĠƏSĠ Həqiqəti tapmaq üçün təkcə ayaq altına baxmaq azdır, üfüqlərə, günəşə baxmalısan! Lev TOLSTOY General Daniyal bəyin ömür yolunu öyrənmək üçün Bakıda çox adamlar mənə vəd verdi, amma heç bir nəticəsi olmadı. İlisuya getdim. Orda da hərə bir əfsanə, hərə bir nağıl danışdı. Hətta «qohumuyam», «nəticəsiyəm» deyənlər də oldu. Təəssüf ki, qohumun da, nəticənin də bildikləri ara söhbətlərindən başqa bir şey deyildi. Böyük dramaturqumuz Mirzə Fətəli Axundovun şəxsi arxivindən əldə etdiyim on bir nəfərin təsvir olunduğu «Şamilin naibləri» foto şəklini onlara göstərdim. Nə nəvə, nə də qohumlar babalarını tanımadılar. İlisu kəndindən də əliboş qayıtdım. Qaxda, İlisuda və Bakıda adamların əksəriyyəti general Daniyal bəy haqqında olmuş əhvalatları təhriflə söyləyirlər. Müasirlərimizdə günah yoxdur. Ona görə ki, aradan nə az, nə də çox, bir əsr yarımdan artıq vaxt keçib. Müasirlərimizi qınamazdan qabaq onu da deyim ki, mən inanıram ki, elə Şeyx Şamilin, Daniyal bəyin sağlığında da bu əhvalatlar təhriflə danışılıb. Çünki Şamili məğlub etmək üçün rus komandanlığı hər cür alçaqlığa, min cür fəndə əl atıb, hadisələri elə dolaşdırıblar ki, kimin haqlı, kimin haqsız olduğunu sübut etmək üçün uzun illər axtarış aparmaq lazım idi. Elimizin hörmətli ağsaqqalı, akademik İmam Mustafayevin məsləhəti ilə inqilabdan əvvəlki mənbələri araşdırdım. Əsl həqiqət naminə saralıb-solmuş sənədlərin tozunu uddum. General Daniyal bəyin taleyi keşməkeşli, həyatı çalın-çarpaz xətlərlə doludur. Qarışıq illərdə (1830—1870) onun ömrü macəralı keçib. İş elə gətirib ki, varisi olduğu İlisu sultanlığını, bir də sırasında sadiq əsgər kimi xidmət edib general rütbəsinə layiq görüldüyü ordunu atıb, ideya düşməni Şeyx Şamilə pənah gətirib, onun tərəfinə keçib. On altı illik mübarizədən sonra ruslar tərəfindən əsir alınıb. Rusların yenidən onlara qulluq etmək təklifini qəbul etməyib və Türkiyəyə mühacirətə gedib. General Daniyal bəyin harada haqlı, harada günahkar olmağını qoy oxucu özü mühakimə eləsin. Biz isə bildiyimiz, zərrə-zərrə topladığımız faktları sizə təqdim edirik. 9 Daniyal bəy İlisulu XIX əsrin əvvəllərində qədim İlisu kəndində anadan olub. Ruslar Qafqaza gələndə atası Əhməd xan İlisunun hakimi idi. Başqa Azərbaycan xanlarına, feodallarına səxavətlə verilən yüksək hərbi rütbədən Əhməd xana da pay düşdü. Ona polkovnik rütbəsi verdilər. Sultan Əhməd xan altı oğul atası idi: İmran ağa, Məhəmməd ağa, Xəlil bəy, Musa ağa, Daniyal bəy və Süleyman xan. 1830-cu il yanvarın 9-da İlisu sultanlığına bədbəxtlik üz verdi. Sultanlığın qoca hakimi Əhməd xan Sultan qəflətən vəfat etdi. O vaxtkı qanuna görə vərəsəlik atadan böyük oğula yox, ailənin kiçik qardaşına çatırdı. Mərhum Əhməd xan Sultanın kiçik qardaşı olmadığına görə qanuni vərəsəliyi onun böyük oğlu İmran ağa qəbul etmişdir. İmran ağa təbiətən zəif və humanist adam olmuşdur. Hər deyilənə inanan, mühüm siyasi məsələlərdə şəxsi fikri olmayan İmran ağanın az çəkən hakimliyi dövründə rəiyyətlər belə onun üzünə qayıtmışdılar. Ona görə də İmran ağa hakimiyyəti könüllü olaraq özündən kiçik qardaşı Musa ağaya vermişdir. Musa ağa atası Əhməd xan kimi ağıllı, tədbirli idi. Daxili və xarici məsələlərdən tez baş çıxardan yəni hakim az vaxtda sultanlıqda gəzən söz-söhbətə son qoydu. Kəndlərdə baş qaldırmaqda olan nəsil iğtişaşlarının, özbaşınalığın qarşısını aldı. Lakin tale Musa ağanın da bəxtinə uzun ömür qismət eləmədi. O, 1830-cu il sentyabrın 25-də qəflətən vəfat etdi. Onun hakimiyyəti heç bir il də çəkmədi. O dövrün məşhur tarixçisi Vasili Potto yazır ki, bundan sonra vərəsəlik haqlı olaraq mahalda sərtliyi və cəsurluğu ilə ad-san qazanmış Daniyal bəy sultanın əlinə keçmişdir. Bu ağıllı və mərd adama müridizmin tüğyan elədiyi bir dövrdə sultanlığa rəhbərlik eləmək nəsib olmuşdu. Qafqazı bu üç silahla — alicənablıq, ədalət və həqiqi igidliklə fəth etmək olar. Mirzə KAZIM BƏY, professor. Ruslar Qafqaza gələndə bu üç keyfiyyətdən heç biri onlarda olmamışdır. Onlar Qafqaz xalqlarının alicənablığından, inamından istifadə edərək torpağımızı fəndgirliklə fəth etmişlər. Gəncəli Cavad xanın, Qarabağlı İbrahim Xəlil xanın faciəli ölümləri və Sibirə sürgün olunan qazaxlı mayor Mustafa ağa Arif Şıxlinskinin, Şəmşəddinli Nəsib Sultanın, Qubalı mayor İsa bəy Bakıxanovun və onlarla azərbaycanlı ziyalıların acı taleyi bu fəndgirliyin qurbanı oldu. Rusların fəthetmə siyasətini təkcə yerli ziyalılar yox, o vaxt Qafqaz Əlahiddə Ordusunda xidmətdə olan rus əsgər və zabitləri də başa düşmüşdülər. Ağsaçlı Qafqazda Şeyx Şamilin apardığı azadlıq hərəkatına qarşı çıxmaq istəməyən rus əsgər və zabitləri dəstə-dəstə Şeyx Şamilin tərəfinə keçirdilər. Bəzi rus hərb tarixçiləri onların Şamil tərəfə keçmələrini çar ordusunda hərbi qulluğun ağır olması ilə əsaslandırırlar. Lakin o dövrün sənədlərinə əsasən, rus əsgər və zabitləri ona görə Şamil tərəfə Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|