Cild: 0 Say: issn 2218 – 0346 2017
Yüklə 4,3 Mb. Pdf görüntüsü
|
Tunc dövründə orta Kür hövzəsinin məskunlaşmasının təbii-coğrafi şəraiti … 9 II minillikdə ixtisaslaşmış funksiyaların sayının artması və yaşayış yerləri- nin özlərinin böyüməsi kimi amillər sübut edir. Gəncə-Qazax bölgəsindəki tunc dövrü abidələrindən aşkar edilmiş maddi mənbələr ümumilikdə orta Kür hövzəsinin qədim cəmiyyətinin təsər- rüfat və ictimai strukturunu müəyyən qədər bərpa etməyə imkan verir. Gən- cə-Qazax bölgəsinin əlverişli təbii-coğrafi şəraiti və iqlimi, eləcə də zəngin yerüstü və yeraltı təbii sərvətləri tunc dövründə burada məskunlaşan yerli qəbilə və tayfaların mədəni inkişafına xeyli kömək etmişdir. Daha çox son tunc və erkən dəmir dövründə bariz şəkildə təzahür edən lokal cəhətlərə ma- lik bu bölgə yerli Cənubi Qazfqaz mədəniyyətlərindən müəyyən qədər fərq- lənən özünəməxsus Xocalı-Gədəbəy mədəniyyəti arealına daxil idi [1, c. 88- 89]. Tədricən orta tunc dövründə və son tunc-ilk dəmir dövründə daha mü- kəmməl dəmir alətlərin və xış əkinçiliyinin vüsət alması ilə əkin sahələri xeyli genişləndi. Arxeoloji dəlillər əsasında müəyyən edilmişdir ki, artıq tunc dövrünün sonlarında iri yaşayış məskənləri ətrafındakı əkin yerləri və əkinəyararlı xam torpaqlar yerli sakinlər tərəfindən tamamilə mənimsənil- mişdir. Ehtimal ki, Gəncə-Qazax bölgəsinin dəmyə əkinçiliyi üçün yararlı dağətəyi sahələri də bu vəziyyətdə idi. Şübhəsiz ki, əkin yerlərinin çoxal- dılması və genişləndirilməsi əhalinin artımı ilə bağlı olmuşdur. Bu amil hə- min dövrün yaşayış yerlərinin topoqrafiyası, planlaşdırılması və qurul- masında çox aydın şəkildə öz əksini tapmışdır [3, s. 170]. Tunc dövründə maraqlı xüsusiyyət kimi bir faktor da izlənilir ki, bu da əhali məskunlaşması ilə bağlıdır. Əhali məskunlaşmasının həm təbii-coğrafi şərait amili, həm də iqtisadi səbəbləri var idi. Lakin tədqiqatlar sübut edir ki, iqtisadi səbəblər də təbii-coğrafi şərait amili ilə sıx şəkildə bağlı olmuşdur. Tunc dövründə iri və orta hövzəli çayların düzənlik və vadiləri ilə ya- naşı dağətəyi və dağlıq zona da məskunlaşırdı. Eneolit dövründən başlaya- raq yaşayışın davam etdiyi məskənlər tunc dövrünün sonlarında iri və əha- lisi sıx olan məntəqələrə çevrilirdilər (Göl yeri, Musaköy yaşayış yeri, Qanlı Töyrə yaşayış yeri, Ocaqtəpəsi yaşayış yeri). Qazıntısı hələlik aparılmasa da hazırda mövcud olan çoxtəbəqəli bəzi yaşayış yerləri tunc dövrünün belə ya- şayış məskənlərindən idi. Qeyd olunan bölgənin coğrafi baxımdan əlverişliliyi burada tunc döv- rünün bütün mərhələlərində çox yüksək mədəniyyətin formalaşmasına təkan vermişdir. Arxeoloji tədqiqatlar nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, tunc dövründə orta Kür hövzəsinin əksər yerlərində yaşayış sıx olmuşdur. Bunu sübut edən faktlardan biri də yaşayış yerlərinin çox və həm də sahəsinə görə böyük olmasıdır. Orta Kür hövzəsi demək olar ki, başdan-başa yaşayış məs- kənləri ilə zəngindir. Bu abidələri ümumi xarakterizə edən cəhətlər vardır. Bəziləri isə özünün fərqliliyi ilə seçilir. Ağstafaçay, Coğazçay, Tovuzçay, 10 Şamil Nəcəfov Zəyəmçay, Gəncəçay, İncəsu çaylarının kənarlarından çox aralıda geniş dü- zənliklərdə yaşayış yerləri mövcuddur. Nə vaxtsa bu ərazilərdən çayların və çay qollarının axması da mümkünsüz görünür. Çünki, relyef quruluşu bunu deməyə əsas verir. Faktlar isə onu qəti deməyə əsas verir ki, tunc dövrünün orta və son mərhələlərində bölgə əhalisi geniş düzənliklərdə iri yaşayış məs- kənləri seçirdilər (Durnatəpə, Töyrətəpə, Tavatəpə və s.) [4, s. 135-136]. Babadərvişdə, Sarıtəpədə, Kiçiktəpədə və Qarğalartəpəsində top- lanmış əmək alətləri qeyd olunan dövrdə nəinki bölgədə, ümumilikdə bütün Cənubi Qafqaz ərazisində cüt əkinçiliyinin çox geniş yayıldığını göstərir. Bölgədə ilk öncə Kür-Araz mədəniyyətinin, daha sonra orta tunc dövrü mə- dəniyyətinin yayılma ərazisi öyrənilərkən məlum olur ki, qeyd olunan dövr- lərdə əkinçilik üçün yararlı olan sahələrin böyük əksəriyyəti ayrı-ayrı qəbi- lələr tərəfindən məskunlaşdırılmışdır. Orta tunc dövründə bölgənin dağlıq ərazisi məskunlaşdırılmağa başlamış və müvəqqəti yaşayış yerləri meydana gəlməyə başlamışdır. Bir qayda olaraq söyləmək olar ki, bu dövrdə dağətəyi və düzənliklər əkinçi tayfalar tərəfindən, dağlıq ərazilər və yaylalar isə mal- dar tayfalar tərəfindən məskunlaşdırılmışdır. Tunc dövrü cəmiyyətinin inki- şafında bir sıra mühüm dəyişikliklərə səbəb olmuş əkinçilik və maldarlıq təsərrüfatı ayrı-ayrı sosial qrupların və buna müvafiq olaraq ictimai şüurun formalaşmasına şərait yaratmışdır. Kür-Araz mədəniyyəti ümumi cəhətləri ilə yanaşı inkişaf etdikcə bölgədə müəyyən dərəcədə lokallaşma prosesinə də məruz qalmışdır. Bunu Gəncə-Qazax bölgəsinin keramikası ilə Gədəbəy qrupu və Dağlıq Qarabağın keramikasının fərqli xüsusiyyətləri üzə çıxardır. Orta Kür hövzəsində yerləşən, Мingəçevir qrupuna daxil olan abidələr dağ silsiləsinin ovalıqla birləşdiyi ərazidə, gur sulu çayların sahilində salın- mışdır. Onları əhatə edən düzənlik və dağlıq relyef, Kür-Araz mədəniyyəti tayfalarının əsas məşğuliyyətini təşkil edən əkinçilik və maldarlığın inkişafı üçün əlverişli olmuşdur. Kürəkçay, Gorançay və Gəncəçay hövzələrinin abidələri topoqrafik xüsusiyyətlərinə görə, digər abidələrlə bənzərdir. Onlar da çay vadilərinin əkinçilik və maldarlıq üçün əlverişli hissəsində salınmış- dır. Bu abidələrin tədqiqi göstərir ki, yaşayış yerləri əvvəlcə düzən sahədə salınmış, mədəni təbəqənin yığılması nəticəsində sonradan təpə halına düş- müşdür. Burada yaşayış yerlərinin qrup halında və bir-birinin yaxınlığında yerləşməsi, onlarda eyni qəbilədən olan icma üzvlərinin məskunlaşdığını göstərir. Bu qrupa daxil olan abidələrin az qismində mədəni təbəqə az yığıl- mışdır. Şübhəsiz ki, bu yarımköçəri maldarlığın inkişafı və ərazinin təbii şə- raiti ilə bağlı olmuşdur. Çünki, ilin müəyyən fəsillərində gursulu olan bu çayların suyunun azalması və quruması əhalinin həyatına müəyyən təsir etmişdir. Lakin, ən çox Gəncəçay hövzəsi boyunca yerləşən bol otlaq sahə- ləri, buradan müəyyən zaman ərzində yaşayış yeri kimi istifadə olunmasına şərait yaratmışdır. Yüklə 4,3 Mb. Dostları ilə paylaş:
|