Buxoro davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti kimyo kafedrasi

Ish 
bosqichlar
i va vaqti 
Faoliyat mazmuni 
O’qituvchi 
O’quvchi 
1-bosqich. 
O’quv 
mashg’ulot
iga kirish 
(5 daqiqa.)
 
1.1. Tashkiliy qism.O’quvchilarga o’tilgan 
mavzu yuzasidan savol va topshiriqlar berib, 
ularning bilim saviyasini aniqlash. Uy 
vazifasini tekshirish: 
1.2.Mashg’ulot 
mavzusi 
“
Metallarning 
tabiatda tarqalishi, olinishi va ishlatilishi.i
” 
ekanligini 
ma’lum 
qilib, 
mavzuni 
o’rganishdan maqsad va natijalar haqida
so’z yuritiladi. Mashg’ulot rejasi bilan
tanishtiriladi. 
1.3. Mashg’ulot guruhli birgalikda o’rganish 
shaklida o’tkazilishini va baholash mezonlari 
ma’lum qilinadi. 
1.4 Guruhlarda ishlash qoidasi eslatiladi. 
Berilgan vazifani 
bajaradilar 
Tinglaydilar 
Aniqlashtiradilar

---

28 
3-bosqich. 
Yakuniy 
(10daqiqa.)
3.1. Guruhlarga o’zaro baholash natijalarini 
ma'lum qilishlarini so’raydi. Natijalarni 
sharhlaydi. Mashg’ulotga yakun yasaydi.
3.2. Mustaqil ishlash uchun o’tilgan 
mavzuga doir klaster tuzish bo’yicha
guruhlarga mustaqil topshiriq beriladi.
3.3.Uyga vazifa beradi: Insert texnikasidan 
foydalanish
O’zaro baholash 
natijalarini ma'lum 
qiladilar. 
Bajaradilar 
Vazifani yozib 
oladilar. 
Metallar
(yun. metalleuo — qaziyman, yerdan qazib olaman) — oddiy 
sharoitda yuqori elektr oʻtkazuvchanligi, issiq oʻtkazuvchanligi, elektr 
oʻtkazuvchanligi, elektr magnit toʻlqinlarini yaxshi qaytarishi, plastikligi kabi 
oʻziga xos xususiyatlarga ega boʻlgan oddiy moddalar. Metallar qattiq holatda 
kristall tuzilishda boʻladi. Bugʻ holatida esa bir atomlidir. Metalning oksidlari suv 
bilan birikkanida koʻpincha gidroksidlar (asoslar) ga aylanadi. Metallar elektron 
tuzilishi tufayligina yuqorida aytib oʻtilgan oʻziga xos xususiyatlarga ega. Metall 
atomlari tashqi (valent) elektronlarini osonlikcha beradi. Metallarning kristall 
panjarasida hamma elektron oʻz atomi bilan birikkan boʻlavermaydi. Ulardan 
baʼzilari harakatlanadi. 
Kimyoviy xossalari. D. I. Mendeleyevning davriy sistemasidagi 109 kimyoviy 
elementning 87 tasi metall 22 tasi metallmasdir. Barcha metalllarni "oddiy 
metallar", "oraliq metallar", "lantanoid va aktinoidlar" tashkil qiladi. Davriy 
sistemada asosiy guruhchalardagi metallar oddiy metallar (s- va p-elementlar), 
qoʻshimcha guruhchaga joylashgan metallar — oraliq metallar yoki (d- va f- 
elementlar) nomi bilan yuritiladi. Oddiy moddalarni metallar va metallmaslar deb 
shartli ravishda ikki guruhga boʻlinadi. Masalan, Ge va Sb qaysi turkumga kirishi 
toʻgʻrisida yagona fikr mavjud emas. Lekin germaniyni yarimoʻtkazgich 
xossalariga ega boʻlgani uchun metallmas, surmani esa fizik xossalariga koʻra 
yarim metall boʻlsada, metall deb hisoblash toʻgʻriroqdir. Qalayning metall (Z-Sn) 
va yarim-oʻtkazgich (a-Sn) modifikatsiyalari bor. Germaniy, kremniy, fosfor va 
baʼzi metallmaslarning yuqori bosim ostida metall kabi oʻtkazuvchi 

---

29 
modifikatsiyalari mavjudligi aniqlangan. Bundan tashqari, yuqori bosim ostida 
barcha moddalar ham metallik xossalarini namoyon qilishi mumkin. Shu sababli, u 
yoki bu elementni metallga yoki metallmaslarga taalluqli ekanligini belgilashda 
uning nafaqat fizik xossalarini, balki kimyoviy xossalarini ham hisobga olish 
zarur.[13]