Burunğı zamanda İdilde (Volga) bir Toqtamış degen han bolğan. Onıñ da Qutluqaya biy degen bir quşçısı bar eken. Toqtamış han avcı quşman av etmekni pek seve eken. Yaz kelse han ordusında asıl da oturalmay eken

Nuraddin aylandı da, qartbabası Temirhanğa ketti. Barıp qapısına cıladı. Temirhan çıqtı: "Ne cılap oturasıñ, yavrum? Ne kerek sağa — altınmı, quralmı, qoşunmı, eglencemi?" — dedi. Nuraddin söyledi: "Men babam içün cılayman. Menim babam Edigeni Toqtamış han quvalağan, qartbabam Qutluqaya biyni öldirgen. Olarnıñ öçüni almağan evlât nasıl bolır? Mağa qol tutıñız — barıp babamnıñ öçüni alayım", — dedi. Onda Temirhan ayttı: "Aferim, ulım, bek aruv etersiñ! Bar babaña ayt — qural-yarağ, tuğ-bayraq, ne kerek er şeyni tekmillep bersin sağa. İzinni men berdim. Al öçüñni!" — dedi.

Nuraddin babasına qayttı, qartbabası degen er şeyni oña söyledi. Edige soradı: "Qaç tümen (diviziya, 10 biñ asker) kerek sağa?" Nuraddin ayttı: "Mağa tümen asker kerekmey. Men Toqtamışnı yoq etermen. Eger işim oñ kelse, Toqtamışnıñ soñ ökünçi ziyade bolır. Eger işim oñ kelmese, menim ökünçim az bolır. Siz mağa dört üyür cılqı beriñiz: bir top qara cılqı, bir top ala cılqı, bir top çal cılqı bolsın, olarnı da sürüp ketmege qırq cigit bolsın", — dedi. Edige oğlu istegen er bir şeyni tekmil etti, berdi.

Ana şindi Nuraddin qırq cigitmen dört üyür cılqınıñ artına tüştiler, davur salıp, toz qoparıp Toqtamış hannıñ yurtunı közlep, kettiler. Cayıq suvunı kündüz keçtiler, İdil suvunı gedce qaranlığında keçtiler. Erten tañ atqanda Toqtamış hannıñ ordukentini dört yaqtan sarıp aldılar, ög uruş haberini bildirmege elçi saldılar: "Edigeniñ ulı Nuraddin babasıman qartbabasınıñ öçüni almağa keldi. Uruşmağa alı bolsa Toqtamış han çıqsın uruş alanına (meydanına). Yeqsa tahtnı boşatsın!" — dep bildirüv yiberdiler.

Şimdi Toqtamış hannıñ askeri az edi. Asker: "Biz azmız!" — dep qorqup qaçtı. Asker qaçqan soñ halqı da qaçtı, aqşamğa hannıñ ordukentinde birev qalmadı. Soñ Toqtamış han da tahtını taşlap çıqıp qaçtı. Şay bolğan soñ Nuraddin ordu-kentke kirdi, Toqtamışnıñ qaçqan askerlerini tutıp özüne asker etti. Olarnıñ üstüne öz cigitlerini onbaşı, yüzbaşı etip saldı. Soñ tahtqa mindi, ondan soñ da babası Edigege: "Toqtamış han qaçtı, beylik biziñki, babam kelsin!" — dep haber yiberdi.

Ana endi babası Edige öz askerlerini alıp keldi. Nuraddin oña: "Babam! Endi beylik biziñki, hanlıq ükmüni biz sürecekmiz!" — dedi. Edige soradı: "Oğlum, Toqtamış han qayda qaçtı, bilesiñmi? Nuraddin: "Bilmiymen mında şindi tek yaş bikesi em de Hanike, Canike qızları qaldı. Toqtamışnıñ özü qaçtı," — dedi. Onda Edige söyledi: "Oğlum! Sen balğa qızıştıñ da, çibinini unuttıñ. Devlet balı onday tatlı baldır ki, onıñ başından çibin eksik bolmay. O balnı aşaycaq bolsañ, başta çibinlerini öldirmek kereksiñ. Yeqsam çibinler toplanır, zuvuldaşıp başıña kelir. Başta Toqtamışnı abra!" — dedi. Şay dep Nuraddinge öz askerini de berdi. Yanına Canbaynı da qoştı. Yel köstermege bir cavruncı (falcı) da qoştı. Şay etip Nuraddin Toqtamış hannı izlemege ketti.

Toqtamış qaça, amma onıñ qatında da cavruncısı bar. Cavruncı ayttı: "Edigeniñ ulı Nuraddin bizni quvıp keleyatır",— dedi. Soñ Toqtamış qaçıp Kenegeste qondı, Nuraddin ise Aqtaşta toqtaldı. Soñ Toqtamışnıñ cavruncısı cavrun suyegine qaradı ve: "Nuraddin bir qona (gecelev) artımızda — epkin keleyatır," — dedi. Nuradinniñ de cavruncısı cavrun qarap: "Toqtamış bir qona aldımızda," — dedi. Nuraddin ayttı: "Bir qona aldımızda eken, aysa bu gece qonmayıp, geceleyin barıp basayıq," — dedi. Olar geceleyin yürdiler. Toqtamışnıñ falcısı ayttı: "Olar bu gece qonmadılar, aydaştırıp keleyatırlar," — dedi. Soñ olar da qonmadı, qaçtılar. Nuraddin iç quvıp yetalmay.

Şimdi Nuraddinniñ falcısı ayttı: "Toqtamışnıñ qatında falcısı bar — o bizni körip tura. Onı yañıltmasaq bolmaz. Siz buyruq beriñiz episi askerler atlarını artqa burıp art-artqa ketsinler". Nuraddin buyruq berdi — askerler episi atlarını artqa burıp arqağa iyerlediler. Soñ Toqtamışnıñ falcısı cavrunğa baqıp: "Nuraddinniñ askeri aylanıp artqa qayttı, endi raat bol!" — dedi. Toqtamış şimdi Çegerli gölde edi. O, üç gece yuqlamağan, çırayı topraqday bolğan. O çadırını qurıp yattı da, qattı yuquğa daldı.

Toqtamış han bir ara yuquda bulundı, soñ nedendir qorqıpuyandı. Başını köterip qarasa, tañ atayatır eken. Soñ at tuyaqlarınıñ sesini ve qıçqıruvlarnı eşitip, yerinden atılıp turdı. Körse ki, falcısı yoq, birev yoq — bir üyrü asker toz qoparıp ayt-uyt etip keleyatır. Asker aldında da çal at mingen — Nuraddin kele. Toqtamış çaptı, urdı özüni qamışlıq içine. Qamış aralap qaçtı. Qamış içinde yatqan quşlar qorqıp pır-r, pır-r uçtı, çivildeşip Toqtamışnıñ başı üstünde aylandılar. Toqtamış bir alanlıqqa barıp toqtadı, başı töpesinde üyürilgen quşlarğa qarap, olarnı qarğadı:

Aqqu quşlar, qaz quşlar,

Sizni sunğur, boz quşlar

Qanatıñız tozdırıp

Başıñıznı qayırsın!

Edigeniñ ulı Nuraddin —

Alla bermesin muradın

Meni yurttan ayırğaç

Sizni de gölden ayırsın!

Hudaydan tileymen endigi —

Şaytandan tuvğan Edige

Niyet etken işlerin

Tañrısı talq etsin!

Sızağı (meşrebe) belden tüşmesin

Başı yastıq körmesin

Qartayğanda yañğız qalıp

Başın alıp çığıp ketsin, — Dedi.

Şay dep turğanda, at kökreginen qamışnı eki yarıp, davur salıp, qolunda dal qılıç — Nuraddin kelip çıqtı. Nuraddin ayttı:

Ay, biyim, oğruñ toqtamış!

Cesetiñ saracaq saz-qamış

Qısmet bu ekeç men sağa

Alladan yardım köndermem.

Edigeniñ ulı Nuraddin —

Aq taalâ berdi muradın

Can berecek sen bolsañ,

Can alacaq mendirmen.

Qartbabamnı keskende,

Babama ekşip küskende

Alla adını añmadıñ

Biysinmediñ kişini.

Men babamdan bar boldım

Cigit, atçapar boldım

Ana şindi duv-v keldim

Kesip almağa başıñnı 

Onda Toqtamış ayttı:

Qartbabañ qulum edi

Ondan Edige töredi

Ondan töregen sen bolsañ —

Sen de menim qulumsıñ.

Sen menim qulum iseñ

Men sizge alla isem

Öçükip em açuvman

Niçün üstüme kelesiñ?

Şindi mında yañğızman

Kene men hanıñızman

Bu yurt dedem Çınğıznıñ

Bugünde men Çınğızman!

Soñ Nuraddin ayttı:

İdilde külük suvarğan

Tunağa yetip tuvarğan

Batu: — Çınğızman!" — der edi

O da Çınğız tugul edi!

Altın Saraynı qurdurğan

Altın bosağa qoydırğan

Huşenk de: " Çınğızman! — der edi

O da Çınğız tugul edi!

Quran, kitap oqutqan

Din, islâmnı tarqatqan

Mengü: "Çınğızman!" — der edi O da Çınğız tugul edi!

Tarqaq elni toplağan

Toplaq cavnı tarqatqan

Özbek han da han boldı

Ana o Çınğız edi!

Sen mağa qulum demeçi

Meni alçaltıp külmeçi

Men sağa soy quvayım

Sen onı bir diñleçi:

Saçlı-tüklü Qocamet

Ondan tuvğan Eramet

Ondan tuvğan Köramet

Ondan tuvğan Qutluqaya

Ondan tuvğan Edige

Edigeden tuvğan Nuraddin

Sıra oğa kelgende Baq — 

alla bergen Muradın!

dedi de, sol qoluman Toqtamışnıñ saqalından tuttı. Toqtamış qorqudan qatıp qaldı, müçeleri kirtleşkenday boldı. Soñ qaba sesmen bek qattı qıçırdı. Şay degeçi Nuraddin qılıç bilen onıñ başını çapıp aldı. Soñ Toqtamışnıñ başını torbasına saldı, ketirip babasınıñ aldına taşladı.

Şundan soñ Nuraddin Toqtamışnıñ tahtına oturdı, han oldı. Şu vaqıt babası Edige ayttı: "Töreli (qanuniy) han bolmaq içün sağa Toqtamışnıñ qızlarına üylenmek, oğa kiyev bolmaq kerek. Sen devlet işlerimen oğraş, yurtnı bir dolaş. Hanikemen Canikeni men mında sağa azırlarman," — dedi. Babası şay degen soñ, Nuraddinçıqıp ketti, devlet işlerinen meşğul bolıp yurt aylandı.

Şimdi han sarayında Toqtamışnıñ qızları Hanike, Canike, bir de onıñ yaş bikesi qalğan edi. Bikeniñ qarnında balası bar edi. O Toqtamışnıñ qızlarına aqıl ögretti: "Nuraddin siziñ babañıznı öldirdi, Yasanı, qanunnı bozıp Çınğıznıñ tahtına oturdı. Şindi sizge üylense, Çınğız soyuna kiyev bolacaq, töreli han bolacaq. Siz qursağıñızğa yastıq baylañız da, qursaq kötergen bolıñız. Nuraddin sorasa, bu şeyni bizge babañ Edige etti, dep aytıñız", — dedi.

Ana endi Nuraddin yurt işlerini bitirip qaytıp keldi. Hanikenen Canikeni köreyim dep, o aremge kirdi. Körse — Hanike de qursaq kötergen, Canike de qursaq kötergen yüreler. Nuraddin soradı: "Bu sizlerge ne maraz boldı?" — dedi. Qızlar utandı, qızardı, qaçtılar. Toqtamışnıñ yaş bikesi: "Bunı babañ Edigeden sora!" — dedi. Nuraddinniñ saçları tim-tik turdı: "Men ondan sorarman. Şindi sen ayt!" — dedi. Toqtamışnıñ yaş bikesi ayttı: "Bu horluqnı qızlarğa babañ Edige etti:

Arzudan közleri qızarıp

Babañ qızlarğa sataştı

Bir yol Hanikeni cılattı

Bir yol Canikeni cılattı

Aq saqalın titretip

Sasıq yaqasın qoqlattı

Silekeyin aqızıp,

Ahır degenin boldırdı.

Cebr bilen yatqızıp,

İçlerin-bavurın toldırdı,

Şindi bir şey yoqdayın

Yeluña köz tikti, oturdı, —

dedi.

Nuraddin çapıp çıqtı arem içinden, közüne bir şey körünmedi. Soñ qarşısına babası Edige rast keldi. Nuraddin nefesi tutulıp, tişlerini sıqıp ayttı: "Sen mağa — Toqtamışnı öldir, qızları sağa, yaş bikesi mağa dediñ. Soñ, bar devlet işlerin et dediñ. Özüñ yaman niyetmen üyde qaldıñ. Üyde qalıp, qızlarğa zorbalıq ettiñ, oğluña iman qırdıñ. Qırılğan iman qaytmaz, onı qan cuvar. Sen mağa babasıñ — men seni öldiralmayman.

Ya sen meni öldir, ya mından başıñ alıp çığıp ket!" — dedi. Onda Canbay Nuraddinge ayttı:

Arğamaqnı azdırma, 

Nuraddin — 

Atnı qaydan minersiñ?

Aqqan suvğa qan quyma —

Suvnı qaydan içersiñ?

Qavdanlı yerge ot salma —

Otnı qaydan otlarsıñ?

Qart babañnı quvlasañ,

Qayda barıp oñarsıñ?

Soñ Nuraddin ayttı:

Kemal ulı Kök Canbay!

Keri sözlü it Canbay!

Qara maday ulısıñ,

Aş bergenniñ qulusıñ,

Sen qoyanğa "Qaç!" dersiñ,

Sen tazığa "Quv!" dersiñ,

Senden aqıl aramam,

Keñeş senden soramam!

Arğamaqnı azdırsam —

Saylap tulpar minermen,

Aqar suvğa qan quysam —

Saylap şerbet içermen,

Qart papaznı quvlasam —

Yılından Kâbe ketermen,

Kâbeni üç dolaşıp,

Üç kere tevbe etermen".

Onda Edige ayttı:

Er Nuraddin doğa dep,

Ebanaylar ketirttim.

Sağa beşik kerek dep,

Alıp çuğa caydırdım,

Çuğa qattı bolır dep,

Saylap sungâr caydırdım.

Cigit çağıñ kelgende,

Saylap tulpar mindirdim.

Temirhan bek süysin dep,

Temirden zırh kiydirdim.

Cigit adıñ çıqsın dep,

Qırq cigitni yerttirdim.

Sözge usta bolsın dep,

Kök Canbaynı eş ettim.

Aqquday közüm qızartıp,

Unday saçım ağartıp,

Qartayğanda men sağa

Quvlatqanday ne ettim?"

Soñ Nuraddin ayttı:

Etmedim deme, ettiñ sen,

İmanğa ters kettiñ sen,

Çanağıma çibin atıp,

Meni qısmetsiz ettiñ sen!

Qararıp çıqqan bulutman —

Cavmay-saçmay tarqamam!

Göñlüm avlap söz qatma —

Sabunman cuvsañ ağarmam!

Özüñ çığıp ket mından

Ya öldirip taşlarman!

Onda Edige ayttı:

Boz ağaçtay tırmanıp,

Bulutqa yetmey iç tınmam!

Qanlı et aşar şunqarman —

Ölümtikke iç qonmam!

Qara bulut mendirmen —

Cavun-burçaq sozarman.

Esip kelgen cel bolıp,

Tañ yuquñnı bozarman!

Andan soñ nefes toldırıp, Nuraddinge üfürdi. Nuraddin artına yıqıldı, avuzı-burnu qıyşaydı.Onda Canbay ayttı Edigege:

Bir dane yañğız balañdır

Ters dua etme, Edige!

Etneni alla süymeydir

Oğa ters ketme, Edige!

Oñar dua et ulıña!

Soñ Edige oñar dua etti. Oğlu Nuraddin yerden turdı, avuzı-burnu tüz boldı. Soñ Edige ayttı:

İndden İyemenden ot alıp,

Ocaqqa ot qaladım.

Ol ocaqqa kömür salıp,

Doquz körükmen tavladım.

Altınım iritip deñedim:

İçinde baqır yoq eken

Caylay osken aşlığım

Som bürtükli, toq eken

Duşmanıñnı er zaman

Meni quvğanday quv, ulım!

Avcı quşday yırtıcı

Arslanday aduv, alp ulım!

Açuvdan körmez közüñni

Alla açsın, mırza ulım!

Quvğan duşmanıñ er zaman

Menday qaçsın, mırza ulım!

Şay dedi de, Edige çıqıp ketti.Babası çıqıp ketken soñ, Nuraddin yañğız qaldı, hanlıq ükümin yürsetti. Aradan yıl keçti, Toqtamışnıñ qızları bala ketirmediler. Soñ o qızlarnıñ hızmetçisini çağırdı, ondan soradı: "Bu seniñ bikeçleriñ iç taşladı yoqsa?" — dedi. Hızmetçi ayttı: "Olarda qursaq yoq edi. Olar qaftan tübüne yastıq tıqqan ediler", — dedi. O vaqıt Nuraddin esini cıyıp, öz-özüne: "Men nişledim?! Babamnı niçün ıncıttım, üyden quvdım? Yeq, bulay bolmaz! Babamnı tapayım da, ondan afu sorayım". Soñ o babasını araştırdı, soraştırdı — tapmadı.

Nuraddin em hanlıq ükümin süre, em şeriatqa riayet etip halqnıñ arzu-alını diñley edi. Bir kün oña baş urıp, bir fuqare keldi. O özüniñ istegini bildirip şay dedi: "Biz babadan beş qardaş qaldıq, bizge miras dep, tek bir ırğaçı ulaq qaldı. Biz añlaştıq — ulaq ösip eçki bolsa, er yıl ketirgen ulaqların nevbetmen alırmız, ondan epimiz mallı bolırmız. Eger barıp da, ulaq yaşlay ölse, onı soyarmız — dörtimizge dört ayağı, birimizge de başı bolır dep añlaştıq. Şindi bu ulaqnıñ mağa tiyecek ayağı sındı. Soñ men oğa çul bayladım. O ulaq barğan kültöbege, anda o çul yanğan. Soñ ulaq qorqıp qaçqan, qomşunıñ keben piçenini yaqqan. Şindi qomşu zor ete: "Mağa yaz keçmey tura piçen çalıp beriñiz!" — dey. Ağamlar da mağa zor etip: "Piçenni sağa degen ayaq yaqtı, piçenni sen çalıp ber!" — deyler. Men o qadar piçenni nasıl çalayım, yardım etiñiz dedim. Qayıl bolmaylar, meni kötekleycek bolalar. Ana şonıñ içün sizden aqıl sorap keldim", — dedi. Nuraddin tüşündi-taşındı — aqıl berip olamadı. Soñ o fuqarege ayttı: "Men sağa doğru keñeş beralmayman. Toqtamışnıñ keñeş bere bilgen bir qadısı bar edi, qayatı. İygisi, men siziñ er biriñizge birer eçki bereyim. Piçen çaluv meselesin özüñiz çeziñiz", — dedi.

Bir qaç künden soñ Nuraddin o fuqareni yolda kördi — fuqare quvançlı, şeñ edi. Nuraddin ondan: "Soñ nasılsıñız? Ağalarıñman añlaştıñız allelem?" — dep soradı. Fuqare ayttı: "Bir kişi bizge bek doğru keñeş berdi. Şindi piçenni ağamlar çalalar, men çalmayman", — dedi. Nuraddin han şu kişinen meraqlanıp: "O kişi sizge nasıl keñeş berdi?" — dep soradı. "O aqıllı kişi dedi ki: — Sende suç yoq, niçün deseñ, ulaqnıñ saña dep adalğan ayağı sınıq, özü yuralmay. Ulaqnı kültöbege, kültöbeden piçenge anavı üç sağlam ayaq alıp barğan, o yolğa da ulaqnı başı doğrultqan. Onıñ içün piçenni ağañlar çalsınlar. — Soñ men bu kesilgen töreni (çıqarılğan kararnı) ağamlarğa ayttım — olar bu adaletli qarar dep, razı boldılar", — dedi fuqare. Bu sözlerni diqqatnen dinlep turğan Nuraddin han öz-özüne: "Dünyada bunday doğru qarar çıqara bilecek adam bolsa, o da menim babamdır. Aysa, babam erek ketmegen eken, bu ortalıqlarda yüre eken", — dedi. Soñ o fuqareden: "Sen o kişini qayda kördiñ?" — dep soradı. "Men çalmağa ot qıdırıp ketkende, onı bir

çoqraq başında kördim", — dedi fuqare. Nuraddin fuqareniñ aytqan yerine atlılar yiberdi, amma olar onıñ babasını tapalmadılar.

Nuraddin tüşünip-taşınğan soñ, şu fuqare yaşağan yerden yüz kişini tutıp ketirsinler dep, buyruq berdi. Nukerler ondan yüz kişini tutıp ketirdiler. Han olarğa ayttı:

On beş oğlan,

Yigirmi beş civan,

Otuz arslan,

Qırq qaplan,

Elli tilki,

Altmış külkü,

Yetmiş tırşav,

Seksen belâ,

Doqsan bulamıq,

Yüz cılavuq.

Siz mağa bir ay içinde şu şeyni tapıp ketiriñiz. Tapıp ketirmeseñiz — başıñız cellât! — dedi.

Şimdi bu fuqare uruvınıñ biri şu çoqraq yanından keçe edi, körse — aqsaqal bir adam suvğa tikilip dalğın otura. O, şu adamğa selâm berdi. Qart aleyküm selâm ayttı, soñ: "Sen kimsiñ?" — dep soradı. Bu kişi ayttı: "Men Nuraddin hannıñ halqından bolaman", — dedi. Qart soradı: Soñ, Nuraddin hanıñız yahşımı, nasıl?" — dedi. O kişi dedi: "Allanıñ hışımına oğrasın! O bizge dünyada yoq bir şeyni tapıp ketiriñiz, dep bir ay müddet berdi. Biz, bir köy halq o şeyniñ ne ekeçini tapıştıralmaymız. Şindi yigirmi kün keçti, on kün qaldı. On künden soñ başımız cellât", — dedi. Daa nasıl şey eken o?" — dep soradı ihtiyar. Köylü ayttı:

On beş oğlan,

Yigirmi beş civan,

Otuz arslan,

Qırq qaplan,

Elli tilki,

Altmış külkü,

Yetmiş tırşav,

Seksen belâ,

Doqsan bulamıq,

Yüz cılavuq.

Nuraddin sultan bizge mına şu şeyni tapıp ketiriñiz, dep buyurdı, — dedi. Onda aqsaqal ayttı: "Nuraddin sultannıñ sizge aytqanı şey tuguldir. O bir sözdir, tapmacadır. O sizden tapmacasınıñ tabını istey. Mına sen aruv diñle:

On yaşına tolğanda —

Adam "oğlan" çağrılır.

Yigirmi beşke yetkende —

Adam "civan" çağrılır.

Otuz yaşqa tolğanda — 

Cigit arslan quvette.

Qırq yaşına irgende — 

Erkek qaplan quvette.

Elli yaşlı qırcıman — 

Usta bir tilki bolır.

Altmışta "men aqay!" dep 

Cümlege külkü bolır.

Yetmiş yaşqa kelgende, 

Ayaqlar tırşavlanır.

Seksen yaşqa yetkende, 

Halqqa belâ, yük bolır.

Doqsan yaşqa kelgende — 

Aşı bolır bulamıq.

Yüz yaşına kelgende — 

Kişi bolır cılavuq.

Bu şeylerniñ cümlesi bir kişige bola. Bunı bar da hanıñızğa ayt. Em hanıñızğa küfür etmeñiz, onı qarğamañız!" — dedi. "Aysa, qurtuldıq ölümden!" — dep quvandı fuqare. Soñ keldi, tapmacanıñ tabını Nuraddin hanğa ayttı. Nuraddin atılıp yerinden turdı da: "Bunı sağa kim üyretti?" — dedi. O, köylü qartnı körgen yerini ayttı. Nuraddin tez atlı yiberdi, o kişini tapıp ketirdiler.

Ana endi Nuraddin qapı artından qaray-qaray o kişige: babasımı, babası tugulmi — iç tanımay. Qartnıñ saçları orus papazınıñ saçlarıdayın ösken, saqal kiyizleşken, üstünde kiyimi uryan-puryan. Soñ öz-özüne dedi: "Bunı başta aşatayım. Nasıl aşay eken, şuğa qarap tanırman babamnı. Bolmasa, toyğan soñ laf ettirip tanırman", — dedi. Aşçılarğa emir etti: bir toqlu soyıp bütünley qazanğa salınsın, sorpası-eti — episi qonaqnıñ aldına qoyılsın. Aşçılar şay da ettiler — bütünley qaynap pişken qoynı sorpasıman qonaqnıñ aldına qoyıp, özleri ayatqa çıqtılar. Qart qona başına quruldı — etniñ episini aşadı, kemiklerini ter-temiz kemirdi, sorpasını da köterip episini içti.

Hannıñ ayaqçıları sofranı cıyıştırmağa kirdiler, körseler — olarğa bir keseçik bile et qalmağan, bir qaşıq şorba qalmağan. Ayatqa çıqqan soñ yalaqçılar sögündiler: "Anasını yandığımı papazı! Bir kesek et bile qaldırmağan!" Qart olarnıñ sögüngenini eşitti, somurdanıp söylendi:

Tavda cürgen börü edim,

Talçığıma taylı biye yer edim.

Oyğa tüştim, qoy boldım

Qonquldaşqan köp yamanğa hor boldım,

— dedi. Soñ Nuraddin yalaqçılarını çağırıp soradı: "Aşadımı qart?" dedi. Yalaqçılar: "Aşadı. Bir qoynı bir şey demey aşadı!" — dediler. Nuraddin soñ añladı ki, bu onıñ babası eken. Kirdi odağa, babasınıñ qolun-ayağın öpti, afu soradı. Baba oğlunıñ suçunı keçirdi, afu etti. Şay etip, Nuraddin han babası Edigeni öz yanına aldı, raat etti.

Toqtamışnıñ bikesi bir zamanlar yüklü qalğan edi. Şimdi o bir er bala taptı, adını Qadırberdi sultan qoydılar. Zaman keçti, Qadırberdi sultan on sekiz yaşına keldi. Soñ başqa hanlar oña yardım etti, asker berdiler. Soñ baba ulusından adam topladı. Şay, etip askeri çoq oldı. Soñ baba tahtını qıdırıp Çegerli gölge kelip toqtadı.

Şu künlerde Nuraddin Canbayğa emir etti: "Bar, Çegerli gölni qara — quş bar ekenmi?" — dedi. Canbay atına mindi, ketti. Keldi Çegerli gölge, çıqtı sekeniñ töpesine — qaradı. Kördi ki, Çegerli gölde çadırlar bar, çoq asker tura. Sekeden aşağı tüşecekte, askerler Canbaynı tuttı, Qadırberdi sultanğa ketirdiler. Qadırberdi sultan soradı: "Qa menim yurtum? Qayda menim altınım, malım? Qana menim Hanike, Canike tataylarım?" — dedi. Canı qıl ucunda olğan Canbay ne aytsın: "Yurt degen şey ğayıp bolmay — biñ yıl keçse de turğan yerinde tura. Köbisi yurtnıñ davacısı ğayıp bolıp kete. Aysa sen baba yurtunı dava etip keldiñ — yahşı ettiñ. Men sağa Nuraddinni alıp keleyim — malıñ, altınıñ ondan sora. Çegerli gölde quş köp desem, Nuraddin kelir. Siz azır turuñız, han azretleri!" — dedi.

Soñ Canbay keldi Nuraddinge: "Han azretleri! Bir quş bar! Bir quş kelgen Çegerli gölge — körseñiz aqılıñız uçar! Sanı bar

soñı yoq!" — dedi. "Ayca atlan, keteyik! Bir lâçin uçurayıq!" — dep quvandı Nuraddin. Soñ Nuraddin yahşı bir cüyrük saylap mindi. Canbay da çarpıq at tapıp mindi. Atmaca (avcı) quşlarnı alıp Çegerli gölge keldiler. Canbay Nuraddinge: "Sultanım! Sağa bu quşnı at çaptırıp nasıl uçurılğanını körsetir edim amma, atım martaval. Seniñ atıña mineyim de, quşnı bir uçurayım — sen onıñ uçuşını seyir et!" — dedi. Nuraddin razı oldı. Soñ Canbay Nuraddinniñ cüyrügine, Nuraddin de Canbaynıñ çarpıq atına mindiler. Canbay atqa mingeninen atmaca quşnı aldı, siñdi ketti seke artına. Nuraddin ne olğanını añlamadı: "Bu badraqqa (batrak) ne maraz boldı? Çıqayım sekeniñ töpesine, qarayım", — dedi öz-özüne. Çıqtı sekeniñ töpesine — kördi ki, sekeniñ o tarafı asker tolu. Şay degence, onı eki yaqtan askerler qamaçavğa aldı. Nuraddinniñ cartı atı çapıp olamadı. Onı attan tüşürip, eki qolundan eki asker tutıp Qadırberdi sultannıñ çadırına alıp keldiler. Qadırberdi sultan Nuraddinge yer kösterdi, "otur" dep işmar etti. Qızıl qadife töşelgen bir şindikni (kreslo) körsetti. Nuraddin oturdı. Amma şindik astından qadife tübüne eki zeerli pıçaq tikletip salınğan eken. Nuraddin oturğanda eki pıçaq eki tizini teşip ucları töpege çıqtı. Nuraddin eki qoluman eki pıçaq-nıñ uclarını qapatıp oturdı. Qadırberdi sultan soradı:

Arğavuldan köçken altı arbam

Altavı da qazna arbam

Tuğra-tamğalı asıl arbam — Onı qattiñ, Nuraddin?

Nuraddin ayttı:

Arğavuldan köçken altı arbañ

Altavı. da qazna arbañ —

Tañrı mağa bolsın dep bergende,

Men onı bütünley sayğanman.

Ulusnıñ quveti altın! dep,

Aq Suban batırnı qaznacı qoyğanman.

Qadırberdi sultan soradı:

Bosağası yüksek boz uyum,

Altmış altı köz uyum

Qışlav uyum, yaz uyum —

Onı qattiñ, Nuraddin?

Nuraddin ayttı:

Bosağası yüksek boz uyuñ

Altmış altı köz uyuñ —

Men onı yoq körgenmen:

Erikkenim ketsin dep,

Muğayğanım qalsın dep,

Örtmen otqa bergenmen.

Qadırberdi sultan soradı:

Sekiz yerden çegeli

Toquz yerden toğalı

Yüzü qızıl çuğalı

Tonımnı qattiñ, Nuraddin?

Nuraddin ayttı:

Sekiz yerden çegeli

Toquz yerden toğalı

Tonıñ mağa qalğanda —

Men onı avur tapqanman: — 

Bu qızıl ton sağa! — dep

Babamnıñ sırtına artqanman.

Qadırberdi sultan soradı:

Tolğamalı menim ay baltam

Kümüş saplı say baltam*

Hanike, Canike can totam —

Olarnı qattiñ, Nuraddin?

Nuraddin ayttı:

Tolğamalı seniñ ay baltañ

Çınğızdan qalğan say baltañ —

Aylanışqan uruşta,

Tolğanışqan toquşta

Oñ qolıma alğanman.

Hanikeday yosmanı

Canikeday sıluvnı

Tañrı özü mağa bergende —-

Bedava mal qılğanman.

Qadırberdi sultan soradı:

Ayağı terek, moynı erek

Atımnı qattiñ, Nuraddin?

Yurtnıñ hanı, babası —

Atamnı qattiñ, Nuraddin?

Nuraddin ayttı:

Ayağı terek, moynı erek

Atıñnı tutıp mingenmen,

Bizni yurttan quvğançün

Ataña ters döngenmen,

Tatar qıyırı Tunada

Toqtamışday atañnı

Saqalından tutqanman.

Boz buğaday ökürtip

Yedi tavnı yañğırtıp —

Başını kesip alğanman.

Qancuğam qan bolır dep —

Qara meşinge sarğanman.

Er başı qoqlanır dep —

Çilter dorbağa qoyğanman.

Çilter dorbanı ketirip —

Babamnıñ aldına salğanman.

Öç-açuvın qandırıp —

Babamnıñ alğışın alğanman!

* say baltam — saylanıp alınğan, soydan qalğan.
Onda Canbay tilge keldi:"Qadırberdi sultan! İzin etiñiz — menim de bulardan soraycaq esabım bar", — dedi. Qadırberdi razı olıp baş salladı,

soñ Canbay Nuraddinge söz qattı:

Beş-beş oba, beş oba

Belgi tiktiñ, Nuraddin.