Bozor iqtisodiyoti

Bozor iqtisodiyotiga muxolif-sotsialistik yo’nalish mohiyati va uning tarixiy tadbiri

Reja

1. 
   Bozor iqtisodiyoti
   
2. 
   K.Marks iqtisodiy ta’limotining umumiy tavsifi
   
3. 
   Marksning Qiymat nazariyasi.
   
   

Bozor iqtisodiyoti — tovar-pul munosabatlariga asoslangan, turli mulkchilikka hamda iqtisodiy erkinlikka tayangan va raqobat vositasida boshqarilib turuvchi demokratik iqtisodiyot. Bozor iqtisodiyoti insoniyat taraqqiyotida mavjud boʻlgan eng progressiv va istiqbolli tizimdir. Bozor iqtisodiyoti ning asosini tovar ishlab chiqarish tashkil etadi, chunki bu yerda natural xoʻjalik emas, balki tovar xoʻjaligi hukmron boʻladi. Yaratilgan mahsulotlar va xizmatlar tovar shakliga ega boʻladi, yaʼni ular bozorda oldisotdi qilish uchun yaratiladi. Bozor iqtisodiyoti ga barter emas, balki tovar ayirboshlash, yaʼni oldisotdi yuritish xos. Shu bois natural isteʼmol oʻrniga tovar isteʼmoli ustuvorlik qiladi.
Bozor iqtisodiyoti iqtisodiy liberalizm, yaʼni erkinlik, mulkiy erkinlik va xoʻjalik yuritish erkinligiga asoslanadi. Xususiy mulk asosiy boʻlgan holda boshqa mulk shakllari ham mavjud boʻladi. Xilmaxil mulkchilik yoki barcha mulk shakllarining , chunonchi xususiyindividual, xususiy korporativ, jamoa mulklari hamda davlat mulkining erkin rivojlanishi natijasida mulkiy muvozanat hosil boʻlib, hech bir mulk shaklining monopoliyasiga yoʻl berilmaydi. Bozor iqtisodiyoti da yakka tartibda, oʻz mulki va mablagʻiga tayangan holda, korporativ, sherikchilik asosida yer, bino, inshootlar, mashinalarni ijaraga olish, pulni qarzga koʻtarib ish yuritish usullari mavjud boʻladi.
Bozor iqtisodiyoti ning tayanchi tadbirkorlik boʻlib, u tovar va xizmatlarni bozorga yetkazib berish asosida foyda topishga qaratiladi. Tadbirkorlar maxsus toifani tashkil etadi va odatda, iqtisodiy faol aholining 7—10% ni tashkil etadi. Bozor iqtisodiyoti da har bir kishi oʻz manfaatidan kelib chiqqan holda, qoʻlidan kelgan ishni qilib, ishlab topganini oʻzi oladi. Nimani, qancha ishlab chiqarish, uni qayerda va necha puldan sotilishini bozorda talab belgilaydi. Bozordagi narx talabdan kelib chiqqan holda talab — taklif nisbati asosida shakllanadi. Bozor iqtisodiyoti iqgisodiy subʼyektlar alohidalashganidan ular manfaati toʻqnashadi va shunday sharoitda raqobat paydo boʻladi. Raqobat Bozor iqtisodiyoti ni harakatga soluvchi kuch, uning rivojlanishini taʼminlovchi mexanizm hisoblanadi. Bozor iqtisodiyoti boshqarishning iktisodiy usullariga tayanadi.
Bozor mexanizmi iqtisodiy ragʻbatlantirish mexanizmi boʻlib, uning asosiy vositasi puldir. Pul topishga intilish tovar va xizmatlarni koʻplab hamda sifatli qilib ishlab chiqarishni taʼminlaydi. Bozor iqtisodiyoti da pul boylikning umumiy va eng qulay shakliga — hammabop iqtisodiy aloqalar vositasiga aylanadi. Bozor iqtisodiyoti da boy boʻlish man etilmaydi, aksincha, unga yoʻl ochib beriladi, daromadning yuqori chegarasi boʻlmaydi, ammo uning quyi chegarasini davlat belgilaydi va ishlovchilar mehnatiga beriladigan haq belgilangan eng kam ish haqilan past boʻlishi mumkin emas. Bozor iqtisodiyoti tovar taqchilligi boʻlmagan, tovarlar moʻlkoʻlligi taʼminlanadigan iqtisodiyotdir. Bozor iqtisodiyoti ga xos yana bir belgi — bu daromadlarda adolatli tengsizlikning boʻlishidir.
Bozor iqtisodiyoti teng imkoniyatni bildiradi, ammo bu imkoniyatdan foydalanish kishilarda bir xil boʻlmaydi, har bir kishi ishlab topganiga qarab daromad koʻradi. Daromadning tabaqalashuvi boyishga havas uygʻotib, kishilarni iqtisodiy faollikka undaydi.
Bozor iqtisodiyoti da pul munosabatlari ustun boʻlsada, pul bilan bogʻliq boʻlmagan insoniy munosabatlar: mehrshafqat va xayrehson munosabatlari ham rivoj topadi. Bozor iqtisodiyoti rivoj topgan mamlakatlarda katta xayriya pul fondlari muhtojlarga yordam berish ga xizmat kidali va puldan pul chiqarib olishni koʻzlamaydi. Bozor iqtisodiyoti doimiy rivojlanib, uning yangi shakllari va modellari paydo boʻladi.
Mahalliy va xorijiy iqtisodiy adabiyotlarda logistika kontseptsiyasining kengroq talqinini topish mumkin, unda boshqaruv ob'ekti moddiy oqim bilan chegaralanmaydi. Bugungi kunda logistika iqtisodiy tizimlarda sodir bo'lgan inson, energetika, moliyaviy va boshqa oqimlarni boshqarishni o'z ichiga oladi. Bank logistikasi, axborot logistikasi va boshqalar kabi atamalar paydo bo'ldi.
Shunday qilib, logistikani faqat kontekstda ko'rib chiqish oqim materiallari, logistika-moddiy oqimlarning samaradorligini oshirish uchun yangi imkoniyatlar izlash bilan bevosita bog'liq bo'lgan disiplinlerarasi ilmiy yo'nalishdir.
Logistika kontseptsiyasini chuqurroq aniqlashda ushbu jarayonni iqtisodiy va iqtisodiy nuqtai nazardan ko'rib chiqing.
Shunday qilib, logistika fan sifatida transport, saqlash va jarayonda amalga oshiriladigan boshqa moddiy va nomoddiy operatsiyalarni rejalashtirish, nazorat qilish va boshqarish imkonini beradigan ilmiy printsiplar, usullar, matematik modellarni ishlab chiqadi:
- xomashyo va materiallarni ishlab chiqarish korxonasiga yetkazish;
- xom-ashyo, materiallar va yarim tayyor mahsulotlarni qayta ishlash;
- tayyor mahsulotni o'z talablariga muvofiq iste'molchiga yetkazish;
- tegishli axborotni uzatish, saqlash va qayta ishlash.
Davom etayotgan globallashuv va iqtisodiy jarayonlarning integratsiyasi XX asrning 60-70-yillarida oqim jarayonlarini tashkil etish va amalga oshirishni aks ettiruvchi ilmiy yo'nalishni rivojlantirishga turtki bo'lgan iste'molchi manfaatlarining ustuvorligini belgilab, jahon iqtisodiy tizimining xizmat iqtisodiyotiga aylanishiga olib keldi [1]. Global iqtisodiy beqarorlik sharoitida logistika jarayonlarini ta'minlash bo'yicha faoliyatni amalga oshirish uchun shart-sharoitlarni takomillashtirish, shuningdek, hududlarning raqobatbardoshligiga ta'sir qiluvchi omillarni o'rganish jarayoni birinchi o'rinda turadi.[2] Zamonaviy bozor sharoitida hududlarning raqobatbardoshliginioshirish yo'llari ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar sifatini oshirish, logistika xizmatlari narxini pasaytirish, innovatsion texnologik jarayonlarni joriy etish, xarajatlarni kamaytirish, resurs va energiya tejaydigan texnologiyalarni joriy etish bo'yicha yangi imkoniyatlar topish bilan belgilanadi.
Mavjud nazariyalar va umumiy qabul qilingan qoidalarga asoslanib, mintaqaning rivojlanishi va raqobatbardoshligiga ta'sir qiluvchi logistika salohiyatini tadqiqot obyekti sifatida ko'rib chiqish mumkin, chunki bu nazariyalar o'rganilayotgan hududlarning xususiyatlarini hisobga olgan amaliy, mahalliy va mintaqaviy baholash uchun asos bermaydi. Mintaqaning logistika tizimining oqimlari, ularning intensivligi, yo'nalishi, bandligi, tarkibiy xususiyatlari hududning logistika salohiyatini shakllantirishini hisobga olgan holda, mintaqaning logistikasida mavjud bo'lgan potensial va oqim jarayonlariga ta'sir qiluvchi omillarni hisobga olgan holda o'rganish mumkin. Shu bilan birga, moddiy va tegishli oqimlarning harakati, ularning harakatiga xos bo'lgan potensialni hisobga olgan holda, mintaqaning logistika tizimi obyektlarining o'zaro ta'siri darajasiga va ular o'rtasida tegishli aloqalarning mavjudligiga bevosita bog'liq.
Logistika potensialining tarkibi transport, infratuzilma, bojxona, kadrlar va boshqalarni rivojlantirishga qaratilgan tarkibiy qismlardan iborat. viloyat tizimlari. Bu kombinatsiya nafaqat logistika infratuzilmasi majmuasi va mintaqaning logistika bozori subyektlarini, balki unda sodir bo'layotgan logistika jarayonlarini, ularning darajasi va sifatini ham tavsiflaydi. "Logistika salohiyati" toifasini o'rganish tarixiga e'tibor berib, dastlab sifat va miqdoriy tavsifga yega bo'lgan salohiyat faqat korxona kontekstida ko'rib chiqilgan va keyinchalik hududlar va milliy iqtisodiyotni baholashni to'ldirishni boshlagan. 70-yillar boshida, logistika salohiyati e'tibor moddiy qadriyatlar [4] yagona boshqaruv tizimini yaratish orqali iqtisodiy tejash imkoniyati o'rganish doirasida amalga oshirildi va "maqsadga yerishish uchun resurslar tuzilishi va ularning oqilona foydalanish optimallashtirish" [5] nazarda tutilgan.
Korxonalar va ular joylashgan hududlarning raqobat afzalliklarini shakllantirishga yordam beradigan sharoitlarni yanada o'rganish hududlarning logistika salohiyatini shakllantirishga ta'sir qiluvchi omillarni o'rganishni talab qiladi [6].
XX asr oxiri - XXI asr boshlarida mintaqalararo iqtisodiy munosabatlarni o'rganish P. S. Zavyalov , yu.F. Kormny, L. A. Rodina, Yu.V. Shishkov va boshqalar. Xalqaro va mintaqalararo hamkorlikni turli mamlakatlar va mintaqalar iqtisodiyoti subyektlari o'rtasida uzoq muddatli iqtisodiy munosabatlar sifatida tavsiflab, olimlar ma'lum hududlarda ishlab chiqarishni ilmiy asoslangan diversifikatsiya qilish (agar kerak bo'lsa, konsentratsiya) mintaqaviy iqtisodiy tizimning samaradorligini oshiradi va shu bilan uning raqobatbardoshligini oshiradi. Ayrim hollarda logistika oqimlarini yaxshiroq boshqarish tizim potensialidan foydalanish samaradorligini ham oshirishi mumkin. Bularning barchasi mintaqaning logistika salohiyatini rivojlantirish tamoyillari va omillarini o'rganish uchun nazariy va uslubiy asoslarni shakllantirishning boshlanishi yedi, shuningdek uni tahlil qilish va baholas
Mavjud asarlarda, logistika salohiyatini o'rganish hududning logistika salohiyati va uning shakllanish jarayoniga ta'sir qiluvchi omillar (geosiyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy, uslubiy) o'rtasidagi munosabatni aniqlash imkonini beruvchi sabab -oqibat munosabatlarini tahlil qilish orqali amalga oshirildi. Shu bilan birga, zamonaviy logistika amaliyoti va so'nggi global iqtisodiy tendensiyalar o'rganilayotgan mintaqaning logistika boshqaruv tizimining birlashtirilgan imkoniyatlari sifatida ma'lum bir guruh omillarining ta'sirini hisobga olgan holda hududning logistika salohiyatini baholash zarurligini aniqladi. Mintaqa uchun tanlangan omillar tizimini loyihalashtirish orqali ishlarning holati va muayyan hududning logistika salohiyatini rivojlantirish istiqbollari haqida haqiqiy tasavvur olish mumkin.

K.Marks iqtisodiy ta’limotining umumiy tavsifi

Karl Marks klassik siyosiy iqtisodni yakunlovchilardan biri sifatida iqtisodiy ta’limotlar tarixida yorqin iz qoldirdi. U 1818 yil 5 mayda Germaniyaning Trir shahrida tug’ilgan. Uning otasi advokat, yahudiy bo’lib, 1824 yilda protestantlikni qabul qilgan. Oilasi davlatmand, madaniy oila bo’lgan. K.Marks Trir shahrida gimnaziyani tamomlagandan so’ng, dastlab Bonndagi, so’ngra Berlindagi universitetga kirdi, yuridik fanlarni, tarix va falsafani o’rgandi. 1841 yilda Epikur falsafasi to’g’risida universitet dissertatsiyasini topshirib, kursni bitirdi.
1842 yili K.Marks Bonnga ko’chib keldi va shu yilning oktyabrida «Reyn gazetasi»ning bosh muxarriri bo’ldi va Bonndan Kyolnga ko’chib o’tdi. 1843 yili birdaniga bir qancha voqea sodir bo’ldi: u muharrirlik qilgan gazeta yopildi, nemis baronining qizi Jenni Fon Vestfalenga uylandi, Parijga ko’chib o’tdi.
Keyingi ikki yil (1844–1845) K.Marks uchun iqtisodiy nazariyani, falsafani chuqur o’rganishning boshlanish davri bo’ldi. U G.Geyne, P.Prudon, M.Bakuninlar bilan tanishdi, F.Engels bilan do’stlashdi.
K.Marks 1845–1848 yillari Bryusselda bo’ldi. O’sha yillari F.Engels bilan hamkorlikni davom ettirgan holda, «Nemis idealogiyasi» va «Kommunistik partiya Manifesti»ni yozdi. U 1848 yili Germaniyaga Kyoln shahriga keldi va «Yangi Reyn gazetasi»ga rahbarlik qildi. U o’zining gazetasida 1849 yili «Yollanma mehnat va kapital» asarini chop etdi. Shundan so’ng Germaniyadan surgun qilindi va boshqa bu yerga qaytib kelmadi. K.Marks avval Parijga keldi, u yerda bir oz vaqt turgandan keyin Londonga borib, umrining oxirigacha (1850-1883) shu yerda yashadi. Aynan Londonda yashagan davrlarda K.Marks o’zining ko’p sonli asarlarini, jumladan, hayotining mazmunini tashkil etgan “Kapital”ni yozdi. K.Marksning iqtisodiy konsepsiyalari asosan uning ushbu mashhur asarida berilgan. Uning bu asari to’rt tomdan iborat bo’lib, birinchi tom 1867 yili nashr etildi, ikkinchi va uchinchi tomlar K.Marks o’limidan keyin F.Engels tomonidan (ikkinchi tom 1885 yil, uchinchi tom 1894 yil) chop etildi. To’rtinchi tom tugallanmasdan qolib ketdi. Unda K.Marks siyosiy iqtisod tarixini ko’rib chiqmoqchi bo’lgan. Kapital ishlab chiqarish jarayoni «Kapital»ning birinchi tomining mazmunini tashkil etadi. Ikkinchi tomda kapitalning muomala jarayoni tadqiqot etiladi. Uchinchi tomda yaxlit olingan kapitalistik ishlab chiqarish jarayoniga tavsif beriladi. To’rtinchi tom («Qo’shimcha qiymat nazariyasi») iqtisodiy ta’limotlar tarixiga bag’ishlangan.
K.Marks «Kapital»ga yozgan so’zboshida: «Asarimning tub maqsadi hozirgi zamon jamiyati, ya’ni kapitalistik jamiyati harakatining iqtisodiy qonunini ochib berishdir», – deydi. Ushbu tarixiy jihatdan muayyan jamiyatning ishlab chiqarish munosabatlarini va bu munosabatlarning paydo bo’lishini, taraqqiy qilishini va tanazzulga yuz tutishini ko’rsatib berish K.Marks iqtisodiy ta’limotining mazmunidir. Kapitalistik jamiyatda tovar ishlab chiqarish umumiy tus olgan, shu sababli K.Marksning tadqiqoti ham tovarni tahlil qilishdan boshlanadi.
Marksning Qiymat nazariyasi.
Marks ta’limotiga binoan, har bir tovarning qiymati uni ishlab chiqarishga sarflangan ijtimoiy zaruriy mehnat bilan o’lchanadi. Bir turdagi tovarni ishlab chiqarish uchun turli miqdorda mehnat sarflanadi. Buning natijasida tovarlar har xil individual qiymatga ega bo’ladi. Lekin qiymat o’zida ijtimoiy mehnatni mujassamlashtirganligi sababli, uning miqdori individual mehnat sarflari bilan emas, balki ijtimoiy zarur mehnat bilan o’lchanadi, ijtimoiy zarur ish vaqti bilan belgilanadi. «Iste’mol qiymatiga ega bo’lgan qiymat miqdori, – deb yozadi K.Marks, – uni ishlab chiqarish uchun kerak bo’lgan ijtimoiy zarur mehnat miqdori bilangina, ya’ni ijtimoiy zarur ish vaqti bilangina belgilanadi. Har bir ayrim tovar o’z jinsidan bo’lgan tovarlarning faqat o’rtacha nusxasi sifatida ahamiyatga egadir». Ijtimoiy zarur ish vaqti me’yoriy ishlab chiqarish sharoitida va muayyan jamiyatdagi mehnat malakasi va intensivligining darajasi o’rtacha bo’lgan sharoitda biron-bir tovar tayyorlash uchun sarflanadigan vaqtdir. Ushbu tushunchalar yordamida qiymat qonuni shakllanadi: almashuv jarayonida (ekvivalent ekvivalentga singari) tovarlar o’zining qiymati bo’yicha ayirboshlanadi (Ularda mujassamlashgan ijtimoiy zarur ish vaqti bo’yicha). K.Marksning tasdiqlashicha, har qanday jamiyatda qiymat qonuniga amal qilmagan ayirboshlashning bo’lishi mumkin emas. Qiymat esa, yuqorida qayd qilib o’tganimizdek, ayni jamiyatda o’rtacha mehnat sarflari bilan o’lchanadi. Bu ayirboshlanadigan tovarlarni taqqoslashning yagona o’lchovi mehnat ekanligini bildiradi. Tovarlarning foydaliligi bunday umumiy o’lchov bo’la olmaydi, negaki ular miqdor jihatidan taqqoslanmaydi.
K.Marksning qiymat nazariyasining D.Rikardoning qiymat nazariyasidan farqlanishiga e’tibor berish zarur. D.Rikardo tovarlarning nisbiy qiymati to’g’risida so’z yuritadi: A va B tovarlar bir-biriga ayirboshlanadi, chunki ularni ishlab chiqarish taxminan bir xil mehnat sarflarini taqozo etadi. K.Marksda esa qiymat tovarga xos ob’ektiv xususiyatdir.