18
istehsalatda tətbiqindən başlayan sənaye çevrilişi maşın istehsalının (maşınların maşınlar
tərəfindən istehsalı) inkişafı ilə yekunlaşdı.
İri maşın istehsalının yaranması və inkişafı qanunauyğunluğu kimi birinci olaraq
maşınların istehsalın hər hansı bir sahəsində tətbiqinin onların digər, əlaqəli sahələrdə də
tətbiqi ilə nəticələnməsini qeyd etmək olar. İş maşınının inkişafı mühərrikin dəyişməsinə
(buxar maşını) gətirib çıxardı. Sənayedə texniki inqilab nəqliyyatda da texniki inqilabla
nəticələndi. Paravoz və paroxod ixtira və tətbiq olundu. İstehsalatda maşınların geniş tətbiqi
maşınqayırmada texnikanın dəyişdirilməsini zəruri etdi. Maşınların əllə istehsalından
maşınla istehsalına keçildi. Maşın istehsalının inkişafı ilə maşınların sadə kooperasiyasından
(çoxlu eynicins maşınların tətbiqi) maşın sistemlərinə (müxtəlifcinsli, bir-birini tamamlayan
maşınlar kompleksi) keçid baş verdi.
Ümumilikdə isə sənayedə kapitalist münasibətlərinin yaranması və inkişafının
gedişini əyani şəkildə Sxem 1.3-dən görmək olar.
Ümumilikdə isə kapitalist sənayeləşməsi proqressiv bir proses olmaqla ictimai
əməyin məhsuldarlığının artmasına, şəhərlərin inkişafına, iri sənaye və nəqliyyat
mərkəzlərinin, sənaye istehsalının iqtisadiyyatda üstünlük təşkil etməsinə gətirib çıxardı.
19
Sxem 1.3
Sənayedə kapitalist münasibətlərinin yaranması və inkişafı
İctimai-iqtisadi
formasiya
Sənaye istehsalının
forması
İstehsal subyektləri
Əməyin kapitala
tabeçilik xarakteri
Feodalizm –
inkişafın III
mərhələsi –
dağılma, XVI-XVII
əsrlər
Sənətkarlıq (şəhər –
sex təşkili, kənd – k/t
isteh-salının
sənətkarlıqla
uz-
laşdırılması)
Sənətkar – istehsal
va-sitələrinin
mülkiyyətçi-si, eyni
zamanda işçi
Tabeçilikdən azad
Feodalizm,
XVI-XVII əsrlər.
Kapitalist
quruluşunun
yaranması
Ailədaxili
əmək
bölgüsü əsasında ev
istehsalı
Kustar
– istehsal
vasi-tələrinin
mülkiyyətçisi və işçi.
Alverçi – ticarət
kapi-talisti
Əməyin kapitala for-
mal tabeçiliyinin ya-
ranması
Feodalizm.
Kapitalist
quruluşu:
manufaktura
kapitalizmi,
XVII-XVIII əsrlər
Sadə
kapitalist
koopera-siyası - əmək
bölgüsü ol-madan
Əl əməyinin – manu-
fakturanın
ayrılması
əsa-sında
mürəkkəb
kapita-list
kooperasiyası
Muzdlu işçi – sənaye
kapitalisti
Muzdlu işçi – sənaye
kapitalisti
Əməyin kapitala for-
mal tabeçiliyi
Əməyin kapitala for-
mal tabeçiliyi
Kapitalist ictimai
iqtisadi
formasiyası, XVIII
əsrin sonlarından
Maşın
–
fabrik
koopera-siyası
əsasında əmək bölgüsü
ilə mürəkkəb kapitalist
kooperasiyası
Muzdlu işçi – sənaye
kapitalisti
Əməyin kapitala real
tabeçiliyi
Kapitalizmdə əmtəə istehsalının evolyusiyasına yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, ilkin
kapital yığımı prosesi şərait yaratdı. Bu, sənaye çevrilişi və manufakturanın fabrik ilə
əvəzlənməsi ilə nəticələndi. Beləlikə də, əmtəə istehsalı ümumi xarakter kəsb etməyə
başladı.
Yuxarıda deyilənlərdən çıxış edərək sənayedə kapitalizmin formalaşması mərhələləri
kimi
üç mərhələni göstərmək olar ki, onlar da aşağıdakılardır:
əməyin sadə kooperasiyası;
manufaktura;
fabrik (zavod) və ya maşın istehsalı.
20
Manufaktura və fabrik kapitalizminin oxşar cəhətləri kimi istehsalın kapitalist
təşkilini, mürəkkəb əmək kooperasiyasını göstərmək olar. Onların fərqli cəhətləri isə Sxem
1.4-də göstərilmişdir.
Sxem 1.4
Manufaktura və fabrik kapitalizminin fərqli cəhətləri
Manufaktura
Fabrik
İstehsalın texnoloji üsulu
əl, alət
maşın
Texnika
sadə iş maşınları, əl alətləri
mürəkkəb iş maşınları,
maşın sistemləri
Əməyin kapitala tabeçiliyi
formal
real
İstehsalın təşkili forması
fərdi və kiçik həcmli istehsal
kütləvi istehsal
Bazar orientasiyası
lokal bazar
iri bazar (milli, beynəlxalq)
Kapitalizmdə əmtəə mübadiləsinin keçdiyi inkişaf yolundan danışarkən ilk növbədə
torpağın əmtəə kimi çıxış etməsini və xüsusi bazarın – torpaq bazarının formalaşmasını
qeyd etmək lazımdır. Eyni zamanda təbii resurslar və muzdlu işçinin iş qüvvəsi əmtəəyə
çevrildi və təbii resurslar bazarı və əmək bazarı formalaşdı. Tacir və sələm kapitalı sənaye
kapitalına çevrildi ki, bu da kapital bazarının yaranması ilə nəticələndi. Sənaye kapitalı borc
kapitalını və ticarət kapitalını doğurdu ki, onların da hər biri digər spesifik bazarların
formalaşmasına təkan verdi. Bank kapitalının əsasını təşkil edən borc kapitalı fond
birjalarının, kredit bazarının yaranmasını stimullaşdırdı. Ticarət kapitalı isə əmtəə
birjalarının, istehsal vasitələri bazarının, istehlak malları və xidmətləri bazarının yaranması
səbəbi kimi göstərilə bilər.
Kapitalizm sisteminin inkişafında rəqabət sisteminin evolyusiyasının da
özünəməxsus rolu olmuşdur. Eyni bir məqsədə çatmağı qarşıya məqsəd kimi qoymuş ayrı-
ayrı ölkələr, xüsusi və peşəkar qruplar, ayrı-ayrı şəxslər arasında mövcud olan rəqabət son
nəticədə istehsalın təşkili prosesinin təkmilləşməsinə, kapitalizmin sürətlə inkişafına gətirib
çıxarır.
Kapitalizmin pik nöqtəsi kimi isə inhisar kapitalizmini göstərmək olar. Inhisar
kapitalizminin evolyusiyasında adətən iki mərhələni – ilkin mərhələni (XX əsrin 50-ci