Beynəlxalq İqtisadi Münasibətlər Kitabın təşkil edilməsində göstərdiyi köməyə görə müəllimim Rəşad Fərhad oğlu
Yüklə 5,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 3.3. İstehsalın beynəlxalq ixtisaslaşması: mahiyyəti və formaları
59
yönəltmək daha sərfəli olardı. Bu əmtəə üzrə ixtisaslaşma mübadilə vasitəsilə xarici bazarda digər əmtəələri də əldə etməyə imkan verir. Məsələn, Azərbaycanda limonun becərilməsi kiviyə nisbətən xeyli ucuz başa gəldiyindən bu əmtəə üzrə ixtisaslaşma və mübadilə yolu ilə kiviyə olan ehtiyacın ödənilməsi daha sərfəli olardı. Müqayisəli üstünlüklər nəzəriyyəsi sübut edir ki, müəyyən əmtəənin istehsalı üzrə ixtisaslaşma bir ölkənin digər ölkə qarşısında mütləq üstünlüyə malik olması ilə yanaşı, bu üstünlük olmadıqda da sərfəlidir. Məsələ burasındadır ki, əgər ölkədə heç bir məhsulun istehsalı üçün çəkilən xərc beynəlxalq səviyyədən aşağı deyilsə, onda elə bir məhsul var ki, ona çəkilən xərclər bu orta səviyyəyə daha yaxındır. Onda ölkənin bu əmtəə istehsalı üzrə ixtisaslaşması daha mənfəətli olardı. Digər tərəfdən, əgər ölkə bir neçə məhsul istehsalı üzrə üstünlüyə malikdirsə, onda o, ən maksimal üstünlüyə malik olduğu əmtəə üzrə ixtisaslaşmalıdır. Klassik məktəbin digər bir nümayəndəsi Con Stüart Mill isə öz əsərlərində aşağıdakı iki əsas məsələni sübut edib: 1)
ixtisaslaşmadan əldə edilən mənfəətlərin tarazlaşdırılmasına gətirib çıxarır; 2)
tam və ya qismən ixtisaslaşma şərtləri istehsaldan əldə edilən gəlirlərin qeyri- bərabərliyi ilə müəyyən olunur. Klassik iqtisadçıların ideyaları sonradan XX əsrin iqtisadçılarının əsərlərində öz inkişafını tapmışdır. Klassik iqtisadçılar ölkənin hansı əmtəə istehsalı üzrə ixtisaslaşmasının məqsədəuyğun olduğunu müəyyən etməyə çalışdıqları zaman əmək dəyəri nəzəriyyəsinə əsaslanırdılar. XIX əsrin ikinci yarısından etibarən isə istehsal amilləri nəzəriyyəsi geniş surətdə inkişaf etməyə başladı. Bu nəzəriyyəyə görə, əmtəənin istehsalı, onun dəyərinin formalaşdırılması zamanı üç faktor – torpaq, əmək və kapital iştirak edir. Bu nəzəriyyələr, həmçinin mütləq və müqayisəli üstünlüklər nəzəriyyələri barədə sonrakı mövzuda geniş surətdə məlumat veriləcəkdir. BƏB-in modernləşdirilməsi istiqamətində müasir Qərb nəzəriyyələrinə gəldikdə isə, onları şərti olaraq iki qrupa bölmək olar: 1)
2)
BƏB-in mövcud modelinin yenidən qurulması üçün konkret tövsiyələr və planlar. 60
1970-ci illərin ortalarından yayılmağa başlamış qarşılıqlı asılılıq konsepsiyaları ideyaları ―yeni BƏB nəzəriyyəsi‖nin əsasını təşkil edir. Bu ideyalar bir sıra sənayecə inkişaf etmiş ölkələrin və beynəlxalq təşkilatların rəsmi doktrinalarında öz əksini tapmışdır. ―Qarşılıqlı asılılıq‖ konsepsiyasının nümayəndələrindən biri, holland iqtisadçısı K.Nuvenhuze öz ideyalarının əsaslandırılması üçün ilk növbədə bütün ölkələr üçün ümumi olan ekoloji faktorlara müraciət edir. Bu faktorlara o, aşağıdakıları aid edir: 1)
2)
təbii resursların məhdudluğu və bərpa olunmaması. Onun fikrincə, inkişaf etmiş ölkələrin (İEÖ) inkişaf etməkdə olan ölkələrdən (İEOÖ) xammal asılılığı və əksinə İEOÖ-in İEÖ-dən texnologiya asılılığı mövcud olan bir şəraitdə bu ölkələr bir-birlərindən qarşılıqlı surətdə asılıdırlar və bir-birlərinə ―qarşılıqlı təzyiq‖ edirlər. K.Nuvenhuzeyə görə, məhz bu situasiyadan çıxış edərək BƏB-i qurmaq lazımdır. Digər Qərb iqtisadçısı R.Kuper (Harvard məktəbi) də qarşılıqlı asılılıq probleminə müraciət edərək onu bir neçə aspektdə nəzərdən keçirir. Onun fikrincə qarşılıqlı asılılığın dörd növü mövcuddur: 1)
struktur asılılığı; bu zaman ölkələr bir-birlərindən o qədər asıldırlar ki, bir ölkənin iqtisadiyyatında baş verən dəyişikliyin təsiri özünü dərhal digər ölkədəki mövcud situasiyada göstərir; 2)
iqtisadi siyasət üzrə müəyyən edilmiş məqsədlərin qarşılıqlı asılılığı; 3)
iqtisadi inkişafın xarici faktorlarının qarşılıqlı asılılığı; 4)
siyasi qarşılıqlı asılılıq. Qarşılıqlı asılılıq konsepsiyaları ümumi xarakter daşımaqla, digər iqtisadi nəzəriyyələr qrupu – mövcud BƏB-in modernləşdirilməsi nəzəriyyələri üçün çıxış nöqtəsi rolunu oynayırlar. BƏB-in modernləşdirilməsinin əsas ideyası inkişaf etməkdə olan ölkələrə proteksionizm siyasətindən imtina edilməsinin və iqtisadiyyata geniş surətdə xarici kapitalı cəlb edilməsinin tövsiyə olunmasından ibarətdir. Bir çox İEOÖ bu tövsiyəyə əməl edərək çoxsaylı birgə müəssisələr təsis etməklə, azad sahibkarlıq zonaları və s. təşkil etməklə ―açıq qapı‖, ―açıq iqtisadiyyat‖ siyasəti yeritməyə başladılar. Bu siyasətdən ən çox mənfəət götürənlər Şərqi Asiya və Latın Amerikasının ―Yeni Sənaye Ölkələri‖ adlandırılan dövlətləri oldu. Lakin maraqlıdır ki, onlar bu siyasəti həyata keçirərkən heç də tamamilə proteksionizm siyasətindən imtina etmirlər və ehtiyac olduqca ondan istifadə edirlər. 61
Qərb iqtisadçılarının nöqteyi-nəzərindən ―yeni‖ və ―modernləşdirilmiş‖ BƏB ideyalarının praktiki əhəmiyyəti nədən ibarətdir? Əsas fikir İEOÖ-in sahəvi ixtisaslaşmasının yeni istiqamətinin bərqərar edilməsindən ibarətdir. Bu ölkələrə ilk növbədə İEÖ-in ehtiyaclarının ödəmək üçün əməktutumlu, materialtutumlu, standart məhsulların istehsalı və ixracı üzrə istiqamət götürməyi təklif edilir. Öz növbəsində, onların fikrincə, sənayecə inkişaf etmiş ölkələr öz maraqlarını yüksəkixtisaslı iş qüvvəsinin payının yuxarı olduğu və intensiv elmi-texniki prosesin baş verdiyi iqtisadiyyat sahələrində cəmləşdirməlidirlər. Bu fikirlər ardıcıl olaraq praktikada reallaşdırılır. Belə ki, İEOÖ-də xarici kapitalın birbaşa investisiyalarının ümumi həcmində emaledici sənaye sahələrinə yönəldilmiş kapitalın payı artır, ―çirkli‖ istehsalın İEOÖ-ə köçürülməsi prosesi baş verir. Bu zaman sahəvi ixtisaslaşma üçmərhələli sxem üzrə həyata keçirilir: 1)
edən əmtəələr istehsal edirlər; 2)
İEOÖ-lərin bir qədər az inkişaf etmişləri əməktutumlu məhsulların istehsalına, xammal ixracına vurğu edirlər; daha az inkişaf etmiş ölkələr isə ümumiyyətlə bu sxemdən kənarda qalırlar; 3)
sənayecə inkişaf etmiş ölkələr səylərini kapitaltutumlu, yüksək texnologiyaya əsaslanan məhsulların istehsalında təmərgüzləşdirirlər. BƏB-in müasir konsepsiyalarının, onun modernləşdirilməsi üzrə təklif olunan planların təhlili, həmçinin bu konsepsiyaların praktikada reallaşdırılması göstərir ki, dünya istehsal qüvvələrinin inkişafının hazırkı mərhələsində İEÖ və İEOÖ arasında beynəlxalq ixtisaslaşmanın və kooperativləşdirmənin yeni tipi formalaşmış, İEOÖ-lərin dünya təsərrüfatına inteqrasiyası güclənmişdir. 3.3. İstehsalın beynəlxalq ixtisaslaşması: mahiyyəti və formaları Son onilliklərdə dünyada baş verən genişhəcmli iqtisadi, siyasi, sosial və digər xarakterli proseslər dünya təsərrüfatına, BƏB-ə əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərmişdir. BƏB-in inkişafının əsas istiqaməti kimi istehsalın beynəlxalq ixtisaslaşmasının genişlənməsini göstərmək olar. Qeyd edək ki, beynəlxalq ixtisaslaşma BƏB-in məxsusi forması olmaqla onun mahiyyətini əks etdirir. Yüklə 5,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|