Beynəlxalq iqtisadi hüquq anlayışı Beynəlxalq iqtisadi hüququn nizamasalma predmeti
Yüklə 2,16 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 6.6. Beynəlxalq arbitraj və məhkəmə proseduru
Hazırda beynəlxalq məhkəmə təhqiqatı bir qayda olaraq BMT Beynəlxalq Məhkəməsi tərəfindən həyata keçirilir. Məhkəmə BMT Nizamnaməsinin XIV Bölməsi, özünün Statutu və 1946-cı ildə işlənib hazırlanmış Reqlamenti əsasında fəaliyyət göstərir. Məhkəmə BMT-nin əsas orqanlarından sayılır. Eyni zamanda BMT-nin digər beynəlxalq məhkəmə qrumlarının təsis edilməsini istisna etmir. Beynəlxalq təşkilatlar çərçivəsində BMT Beynəlxalq Məhkəməsi özünün fəaliyyəti və yurisdiksiyası ilə beynəlxalq iqtisadi mübahisələrin həllində xüsusi rola malikdir. Beynəlxalq Məhkəmənin beynəlxalq mübahisələrin dinc həlli vasitələrindən biri kimi nəzərdə tutulması yenə də BMT Nizamnaməsinin 33-cü maddəsinin 1-ci bəndindən meydana gəlir. BMT-nin bütün üzvləri eyni zamanda Beynəlxalq Məhkəmənin Statutunun iştirakçılarıdır. Beynəlxalq Məhkəmənin fəaliyyət sferasına yalnız dövlətlərarası mübahisələr daxildir. Onun səlahiyyətləri isə Statutu ilə müəyyən olunur. Statut Beynəlxalq Məhkəmənin səlahiyyətlərinin sərhədlərini müəyyən edir. Məhkəmə dövlətlərlə şəxslər arasında, eləcədə fiziki şəxslər arasındakı mübahisələrinə baxmaq səlahiyyətinə malik deyil. Dövlətlərarası mübahisələrin həlli də spesifikliyə malikdir. Belə ki, müvafiq mübahisələr də yalnız hər iki tərəfin razılığı olduqdan sonra Məhkəmədə araşdırıla bilər. BMT Beynəlxalq Məhkəmənin səlahiyyətləri onun yurisdiksiyası tanıdığı halda yaranır. BMT Beynəlxalq Məhkəmənin Statutuna uyğun olaraq Məhkəmənin məcburi yurisdiksiyasının tanınması dövlətlərin ya birtərəfli bəyanatı vasitəsilə, ya da ikitərəfli sazişlərin bağlanması yolu ilə ola bilər. Belə müqavilələrə sülh və əməkdaşlıq, təbii resusların birgə istismarı, dənizlərin milli sektorlara bölünməsi haqqında və s. müqavilələr daxildir. Beynəlxalq Məhkəmənin məcburi yurisdiksiyası eyni zamanda bir sıra çoxtərəfli universal müqavilələrdə də əks olunmuşdur. Buna baxmayaraq, BMT Beynəlxalq Məhkəməsinin məcburi yurisdiksiyası bir sıra dövlətlər tərəfindən isə qeyd-şərtlə tanınmışdır. 2004-cü il məlumatına görə 65 dövlət onun yurisdiksiyasını tanıyıb. BMT Beynəlxalq Məhkəməsinin Statutunun 36.2 maddəsinə görə Məhkəməsinin yurisdiksiyasına a) beynəlxalq müqavilələrin təfsiri; b) beynəlxalq hüququn istənilən məsələsi; c) beynəlxalq öhdəliyin pozulmasına gətirib çıxaran faktın mövcudluğunun; d) beynəlxalq öhdəliyin pozulmasına görə dəymiş zərərin xaraqterinin və həcminin müəyyən edilməsi daxildir. Qeyd etdiyimiz kimi, BMT Beynəlxalq Məhkəmə baxışı üçün xaraqterik xüsusiyyət onun qarşılıqlı razılıq əsasında fəaliyyət göstərməsidir. Hər hansı dövlətin başqa bir dövlətlə qarşılıqlı mübahisəsinin Beynəlxalq Məhkəmədə həlli üçün razılıq alması, şübhəsiz ki, onun yurisdiksiyasını kifayət dərəcədə məhdudlaşdırır. Müəyyən kateqoriya mübahisələr isə ədəbiyyatda da bəzən “sırf siyası” mübahisə kimi qiymətləndirilən və uzun müddət davam edən hərbi konfiliktlər şəraitində həlli tələb edilən mübahisələrdir. Bu yönümlü sonuncu mübahisələrdən biri 2005-ci ildə Konqo Demokratik Respublikası ilə Uqanda arasında baş vermişdir. Tərəflərin hərbi təcavüz, digər tərəfin təbii ehtiyatlarının qeyri-qanuni ifadəsi, kütləvi formada insan hüquqlarının pozulması ilə bağlı qarşılıqlı ittihamları Beynəlxalq Məhkəmə baxışına qəbul etmişdir. Belə mübahisələrdə hüquqi tərkibin, məzmunun fərqləndirilməsinin mürəkkəbliyi, digər tərəfdən, məsələnin həllində BMT Təhlükəsizlik Şurasının xüsusi rolunun nəzərə alınması zərurəti Məhkəmənin müvafiq kateqoriya işləri icraatına qəbul etməsinə qarşı fikirlərin meydana çıxmasını istisna etməmişdir. Şübhəsiz ki, hərbi fəaliyyət, işğal, təcəvüz faktının müəyyən edilməsi, həmçinin Məhkəmənin qəbul etdiyi qərarın icrası ilə bağlı problemlər diqqətdən yayına bilməz. Xüsusən də, ABŞ-ın Nikaraqua ilə mübahisəsində Məhkəmənin yurisdiksiyası haqqında məsələ həll edilərkən müvafiq məzmunda etiraz ABŞ tərəfindən edilmişdi. ABŞ qeyd edilən arqumentlə yanaşı, həm də BMT Beynəlxalq Məhkəməsinin (hələ 1946-cı ildə qeyd-şərtlə də olsa tanıdığı) məcburi yurisdiksiyasından imtina etdiyi bəyan edir. Lakin Məhkəmə bu arqumentləri rədd edərək göstərmişdir ki, güclə hədələmək və onun tətbiqi Beynəlxalq Məhkəmənin həll edə bildiyi və beynəlxalq hüquqla tənzimlənən hüquq məsələsidir. Başqa sözlə, bu problem ABŞ-ın Məhkəmənin yurisdiksiyasını tanıyıb- tanımamasından asılı olmayaraq Beynəlxalq Məhkəmə tərəfindən həll edilməsi mümkün olan hüquq məsələsidir. 6.6. Beynəlxalq arbitraj və məhkəmə proseduru Beynəlxalq arbitraj və məhkəmə proseduru beynəlxalq hüquqi aktlarda beynəlxalq mübahisələrin son və həlledici vasitəsi kimi diqqəti cəlb edir. Beynəlxalq arbitraj beynəlxalq mübahisənin tərəfləri arasında qarşılıqlı razılıq əsasında təşkil edilən, mübahisəyə bir və ya bir neçə şəxs tərəfindən baxılan, qərarı tərəflər üçün məcburi olan beynəlxalq məhkəmə prosedurudur. Arbitraj termininin latınca tərcüməsi tərəflər üçün şahidlik edən üçüncü şəxs mənasını ifadə edir. Bu baxımdan beynəlxalq iqtisadi mübahisələrin həllində digər ilkin vasitələrdən biri, lakin daha təkmil forma kimi çıxış etməklə, eyni zamanda beynəlxlaq məhkəmə baxışının meydana gəlməsi üçün əsas olmuşdur. Beynəlxalq məhkəmə isə beynəlxalq müqavilə əsasında, müəyyən müddətdə seçilən şəxslərdən ibarət olmaq mübahisələrin həlli üzrə daimi orqandır. Beynəlxalq məhkəmə də beynəlxalq arbitrajda olduğu kimi işə tərəflərin könüllü razılığı ilə baxır və qərarları tərəflər üçün məcburi hüquqi əhəmiyyət kəsb edir. Beynəlxalq arbitraj və məhkəmə təhqiqatının beynəlxalq iqtisadi mübahisələrin dinc həllinin digər beynəlxalq hüquqi vasitələrindən əsas fərqi ondan ibarətdir ki, tərəflər yurisdiksiyanı seçdikdən sonrapraktik olaraq beynəlxalq iqtisadi mübahisələrin araşdırılmasından kənarda qalır və beynəlxalq iqtisadi mübahisələrin tərəfləri üçün məcburi əhəmiyyət kəsb edən qərar qəbul edilir. Beynəlxalq iqtisadi mübahisələrin dinc yolla tənzimlənməsinin ilkin beynəlxalq hüquqi vasitələrindən fərqli olaraq beynəlxalq arbitraj və məhkəmə prosedurlarının çərçivəsi öncədən daha Yüklə 2,16 Mb. Dostları ilə paylaş:
|