Baki universitetiNİn xəBƏRLƏRİ №1 Sosial-siyasi elml
Yüklə 229,14 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Ключевые слова
- DIALECTICAL-MATERIALISTIC CONCEPTION OF THE RELATIONSHIP BETWEEN PHILOSOPHY AND SCIENCE V.M. KARIMOV
- Key words
132
44). Bir çox böyük t əbiətşünaslar, xüsusilə nəzəriyyəçi fiziklər fəlsəfəsiz keçinm
əyin mümkün olmadığını başa düşərək onunla maraqlanmış, öz elmlə- rinin ümumi dünyagörüşü əhəmiyyətli problemlərini həll edərkən fəlsəfəyə müraci
ət etmişlər. Məsələn, həmin M.Born hələ tələbə ikən bütün dövrlərin filosoflarının əsərlərini öyrəndiyi və onlarda çoxlu parlaq ideyalara rast g əldiyini bildirmişdi. O, özü də fəlsəfi məsələlər üzrə çoxlu məqalələr yazmış v ə qeyd etmişdir ki, «elmin fəlsəfi daxili mənası həmişə məni onun xüsusi n əticələrindən daha çox maraqlandırmışdır (3,72). Öz elml ərinin zirvəsində durmaqla onun inkişafını istiqamətləndirməli olan bir çox görk əmli təbiətşünaslar təbiət elmlərinin fəlsəfi-metodoloji prob- leml əri sahəsində də fəaliyyət göstərmişlər. Onlar öz elmi fəaliyyətlərində anlamışlar ki, təbiət hadisələrini, onların daxili qanunauyğunluqlarını mühüm nailiyy
ətlərinin mahiyyətini açmaqda və dərindən başa düşülməsində elmi f əlsəfənin mühüm əhəmiyyəti vardır. Bunu nəzərə alaraq bu gün respublikamı- zın ali məktəblərində, xüsusilə də texniki ali məktəblərdə və humanitar ali m əktəblərin təbiət fakültələrində fəlsəfənin tədrisinə layiq olmayan münasibəti d əyişdirmək lazımdır. Bu sahədə xüsusilə iki nöqsan mövcuddur. Əvvəla, f əlsəfənin tədrisinə ayrılan saatların miqdarı getdikcə azaldılır, ikincisi, f əlsəfəni məcburi deyil, seçmə fənn siyahısına salaraq məlum səbəbdən hətta t əbiət fakültələri (fizika, kimya biologiya və b.) dekanlıqlarının istiqamətlən- dirdikl əri tələbələrin vasitəsilə onu «seçilən» fənnləri siyahısından çıxararaq «siyas ətşünaslıq» («Politologiya») fənni hesabına sıxışdırırlar. Yaranmış bu şəraitdə öz dar ixtisasları ilə məhdudlaşaraq fəlsəfəni lüzumsuz sayan müəl- liml
əri (təəssüf ki, az da olsa belələri vardır), onların təsiri altında fəlsəfənin onlara n ə üçün lazım olduğunu düşünən təbiət fakültələri tələbələrini tez-tez elmin
yaradıcılarının və görkəmli nümayəndələrinin yaradıcı tərcümeyi-halları il ə tanış olmağa yönəlmək yaxşı olardı. Bu, xüsusi elmlər üçün fəlsəfənin əhəmiyyətini başa düşməyə kömək edər və onları fəlsəfəni daha dərindən öyr
ənməyə yönəldərdi. Təhsil prosesində fəlsəfənin tədrisinə və öyrənilməsinə yaranmış belə zərərli münasibət təəssüf ediləcək aşağıdakı nəticəyə gəlməyə əsas verir: görünür, ətrafımızda baş verən, ölkəmizin inkişafı, xalqımızın və ayrılıqda hər birimizin həyatı və gələcəyi ilə bağlı olan hadisələrdən baş çıxarmaq, onların obyektiv və subyektiv səbəblərini, qarşılıqlı əlaqələrini və n ələrlə şərtləndiyini bir sözlə, mövcud reallıqdan baş çıxarmaq üçün zəruri olan çevik, dialektik t əfəkkürü formalaşdıran, ona yiyələnməyə kömək edən f əlsəfənin dərindən öyrədilməsi kimlərəsə sərf etmir. T əbiətşünaslığın fəlsəfəyə tələbatı, alimlərin fəlsəfəyə müraciət etmələri sad əcə dəb, xoş niyyət olmayıb qarşıya çıxan idrak çətinliklərilə bağlıdır. Bilikl ərin inteqrasiyasının dərinləşdiyi müasir dövrdə tədqiqatçıların qarşısına el ə problemlər çıxır ki, onların həlli fəlsəfənin köməyinə ehtiyac doğurur. Buna gör ə də təbiətşünaslığın, o cümlədən fizikanın inkişafı gedişində qarşıya çıxan və yalnız həmin elmlərin köməyilə həlli mümkün olmayan problemlərin doğurduğu çətinlikləri aradan qaldırmaq üçün fəlsəfəyə müraciət edilməli olur. 133
Bunu n əzərdə tutaraq A.Eynşteyn fiziklərin fəlsəfi problemlərlə getdikcə daha artıq dərəcədə məşğul olduqlarını bildirərək yazır ki, buna onları öz xüsusi elml ərinin çətinlikləri vadar edir (19, 28). F əlsəfənin ümumi dünyagörüşü xarakterini başa düşməmək, onun xüsusi elml ər üçün əhəmiyyətini lazımınca qiymətləndirə bilməmək üzündən ona b əslənən mənyi münasibət yeni bir şey deyildir. Hələ XIX əsrin ortalarına doğru meydana çıxan pozitivizmin baniləri elmin öz-özlüyündə fəlsəfə olduğunu söyləyərək ona ehtiyac olmadığını bildirirdilər. Lakin pozitivizmin t əsiri altında olan bəzi təbiətşünasların, ümumiyyətlə, fəlsəfəyə mənfi münasi- b əti heç də o demək deyildir ki, sözdə fəlsəfəni inkar edən, ona etinasızlıq göst ərən təbiətşünaslar fəlsəfədən tam xilas olur, filosofların təsirinə məruz qalmırlar. Əslində onlar təhsil prosesində kortəbii surətdə, hiss etmədən m ənimsədikləri və bəzən də ən pis fəlsəfənin təsiri altında olurlar. Bu halı hələ F.Engels çox s ərrast qiymətləndirərək yazmışdı: «Təbiətşünaslar xəyal edirlər ki, f əlsəfəyə etinasızlıq göstərdikdə və ya onu söydükdə fəlsəfədən azad olurlar. Lakin bir halda ki, t əfəkkürsüz onlar bir addım da ata bilmirlər, t əfəkkür üçün isə məntiqi kateqoriyalar zəruridir, bu kateqoriyaları isə onlar ya elmi deyil ən və üzərlərində çoxdan ölüb getmiş fəlsəfi sistemlərin qalıqlarının hökm sürdüyü adamların adi ümumi şüurundan, ya universitetlərdə məcburi dinl ənilmiş fəlsəfə kurslarının…qırıntılarından, ya cürbəcür fəlsəfi əsərləri qeyri-t ənqidi və qeyri-müntəzəm surətdə oxumaqdan tənqidsiz olaraq əxs edirl ər…-deməli, onlar nəticədə hər halda fəlsəfəyə, lakin təəssüf ki, əksəriy- y ətlə ən pis fəlsəfəyə tabe vəziyyətə düşürlər və fəlsəfəni hamıdan ən çox söy ənlər məhz ən pis fəlsəfi təlimlərin ən pis bayağılaşdırılmış qalıqlarının qulu olurlar». Buna gör ə də pozitivistcəsinə düşünən hər bir elm nümayəndəsi yadda saxlamalıdır ki, «təbiətşünaslar özlərini necə tuturlarsa tutsunlar, fəlsəfə onlara hakimdir. M əsələ yalnız bundadır ki, onlar dəbdə olan pis bir f əlsəfəninmi özlərinə hakim olmasını istəyirlər, yoxsa nəzəri təfəkkürün elə bir formasını rəhbər tutmaq istəyirlər ki, o, təfəkkür tarixinə və onun nailiyyətlə- rin
ə bələd olmağa əsaslanır» (13, 182). Bütün bunlar aydın göstərir ki, pozitivizmin göst ərdiyi yolla gedərək qabaqcıl fəlsəfəyə etina etməmək təbiət elml
ərinin inkişafına mənfi təsir göstərərdi. Xoşbəxtlikdən qabaqcıl t əbiətşünaslar bu yolla getməyərək öz elmləri üçün fəlsəfənin əhəmiyyətini qiym ətləndirmiş və elmi fəaliyyətlərində ondan faydalanmışlar. Deyil ənlər göstərir ki, elmi fəlsəfə təbiətşünaslığın inkişafı gedişində onun qarşısına çıxan dünyagörüşü xarakterli məsələlərin həllində, metodoloji ç ətinliklərin aradan qaldırılmasında ona kömək edir, ona münasibətində özünün dünyagörüşü, metodoloji, qnoseoloji, aksioloji (qiymətləndirmə) və başqa funksiyalarını yerinə yetirir. Lakin t
əbiətşünaslıq da öz növbəsində fəlsəfə qarşısında borclu qalma- yaraq onun t əbii elmi əsası kimi çıxış edərək ayrı-ayrı müddəalarının əsaslan- dırılması, dəqiqləşdirilməsi, eksperimental yoxlanması və konkretləşdirilməsi, mate riyanın hərəkəti və inkişafının ümumi qanunauyğunluqlarını açması, ha- 134
bel ə öz kateqoriyaları, prinsipləri və qanunlarının, idrak nəzəriyyəsinin məzmu- nunu z
ənginləşdirib inkişaf etdirməsi üçün zəruri olan yeni-yeni faktlar verir. Buna gör ə də təbiət elmlərinə bələd olan filosoflar və fəlsəfə ilə yaxın- dan
tanış olmaqla öz elmlərinin fəlsəfi problemlərilə də məşğul olan bir çox görk
əmli təbiətşünaslar fəlsəfənin öz inkişafında təbiət elmlərinin nailiyyətlə- rini n
əzərə almalı, öz nəzəri müddəalarının əsaslandırılmasında ona söykən- m əli olduqlarını bildirmişlər. İdrak tarixinin göstərdiyi kimi, elmi fəlsəfə təbiət elml ərinin nailiyyətlərini nəzərə almadan, onları təhlil edib ümumiləşdirmədən inkişaf edə bilməz; bunsuz o, özünün spesifik vəzifəsini – təbii-elmi faktlardan çıxış edərək başlıca dünyagörüşü məsələlərinə elmi cəhətdən əsaslandırılmış cavablar ver ə və bununla da öz növbəsində təbiətşünaslığın inkişafına da s əmərəli təsir göstərə, alman filosofu H.Hersin dediyi kimi, «təbiət elmlərinin nailiyy ətlərini nəzərə almadan mövcud ola və inkişaf edə bilməz» (6, 35). Elmi-texniki inqilabın genişlənməsi və dərinləşməsilə, artıq qərarlaşmış b axışların və təsəvvürlərin dağılması və yenidən qurulması ilə əlamətdar olan müasir dövrd ə fəlsəfə və təbiətşünaslıq, ümumi dünyagörüşü və konkret elml ər arasında qarşılıqlı münasibət getdikcə daha artıq zəruri olur. Bu, onların obyektiv qarşılıqlı əlaqəsi və təsirindən, bir-biri üçün əhəmiyyətindən irəli g əlir. Bu cəhəti nəzərdə tutaraq elm və dünyagörüşünün münasibətini tədqiq ed ən P.V.Alekseyev yazır: «Elmi-fəlsəfi dünyagörüşünün təbiətşünaslıq üçün v ə təbiətşünaslığın fəlsəfə üçün zəruriliyi müddəası hər hansı bir maarifçiliyə çağırış deyildir. Bu onlar arasındakı çoxtərəfli daxili əlaqələrin, onların bir- birin
ə dərindən nüfuz etdiklərinin təsdiqidir. Fundamental təbii-elmi ideyalar komponentl ər kimi elmi-fəlsəfi dünyagörüşünün məzmununa daxil olur, düny
agörüşü kateqoriyaları, prinsipləri, qanunları isə təbii-elmi bilik sistemi- n ə, elmi yaradıcılıq prosesinin özünə hörülür» (1, 357). Ümumi dünyagörüşü xarakteri daşıyan fəlsəfə ilə konkret elmlərin qarşılıqlı əlaqəsini elmi bilik sisteminin mühüm ünsürü kimi dünyagörüşü ilə sıx bağlı olan dünyanın elmi mənzərəsinin nümunasində izləmək olar. XIX- XX əsrlərin hüdudlarında «dünyanın elmi mənzərəsi» anlayışının meydana çıxması elmlərin diferensiasiyası ilə yanaşı inteqrasiyası zərurətindən doğmuşdu. Getdikcə daha əhatəli olan dünyanın elmi mənzərəsi anlayışı çox şaxələnmişdir. Hazırda dünyanın vahid, ümum-elmi mənzərəsi, dünyanın t əbii-elmi mənzərəsi, sosial-tarixi mənzərəsi və s. fərqləndirilir, bəzən dünya- nın ayrı-ayrı elmlər tərəfindən işlənilən xüsusi-elmi mənzərələrindən, məsələn, coğrafi, bioloji, fiziki və b. mənzərələrindən də bəhs edilir (10, 171-200; 22, 396-397). Dünyanın ümum-elmi mənzərəsinin yaradılmasında iştirak edən t əbiət elmləri, eynilə də ictimai elmlər dünyagörüşü əhəmiyyətinə malikdirlər. D ünyanın təbii-elmi mənzərəsinin yaradılmasında təbiətşünaslığın bütün sah ələrinin nailiyyətləri iştirak edir. Onların ümumiləşdirilməsi əsasında yaranan dünyagörüşü isə dünyanın ümum-elmi mənzərəsinin qurulması metodologiyası kimi çıxış edir. Buradan göründüyü kimi, onlar bir-birilə bağlı olsalar da eyni şey deyillər. A.Q.Spirkinin qeyd etdiyi kimi, özündə dünyagö-
135
rü şü əsasını zərurətlə ehtiva edən konkret elmlərdən heç biri özlüyündə dünyagörüşü deyildir (4, 19). Dünya m ənzərəsində konkret elmlərin və fəlsəfi dünyagörüşü bilikləri- nin özün əməxsus sintezi baş verir. Əgər xüsusi elmlər onun məzmununu öz n əzəriyyələrinin məzmunu ilə zənginləşdirirsə fəlsəfə onun dünya haqqında az yaxud çox bütöv t əsəvvür verə bilən kateqorial aparatını formalaşdırır, elmi ümumil əşdirmələrə universal xarakter verir. Dünyanın elmi mənzərəsi elmin inkişafı, onun mühüm nailiyyətlərilə bağlı olduğundan başa çatmamış, daim z ənginləşən açıq sistem təşkil edir. Təbiətşünaslığın müxtəlif sahələrində baş ver ən yeni-yeni kəşflər dünyanın əvvəlki mənzərəsini dəyişdirməyə, dağıtma- ğa, yenisinin quraşdırılmasına qabildir. Dünyanın yeni elmi mənzərəsini isə t əbiət elmləri fəlsəfəsiz, dərin dünyagörüşü əsaslandırma olmadan qura bilməz (4, 20-21). Bu işdə təbiətşünaslığa onun nailiyyətlərinə əsaslanan, onları ümumil əşdirməyə, ümumi-dünyagörüşü mahiyyətini başa düşüb onu açmağa qabil olan filosoflar köm ək edə bilər. F əlsəfə ilə təbiətşünaslığın qarşılıqlı əlaqəsinin mövcudluğu və onun möhk əmləndirilməsinin zəruriliyi bununla şərtlənir ki, həmin bilik sahələrinin qovşağında prinsipial əhəmiyyətli elə ümumi problemlər meydana çıxır ki, onları həll etmədən idrak qarşısında yaranmış vəziyyətdən baş çıxarmaq, müv əffəqiyyətlə irəliləmək olmaz. Həmin problemlər xarakterinə görə elədir ki, onları ayrılıqda nə fəlsəfənin nə də xüsusi elmlərin metod və vasitələrilə h əll etmək olmaz. Təbiətşünaslığın fəlsəfi problemləri kimi çıxış edən bu m əsələləri təbiət elmləri ilə fəlsəfə qarşılıqlı əlaqədə, filosof və təbiətşünaslı azğın birgə əməkdaşlığı şəraitində həll etmək olar. Təbiətşünaslığın fəlsəfi probleml
ərinin işlənməsi sahəsində qazanılan nailiyyətlər, xüsusilə müasir t əbiətşünaslığın mühüm sahələri olan nisbilik nəzəriyyəsi, kvant mexanikası, elementar hiss əciklər fizikasının fəlsəfi problemlərinin işlənməsi sahəsində aparılan tədqiqatlar inandırıcı surətdə göstərir ki, təbiətşünaslığın ümumi və kompleks xarakterli f əlsəfi-metodoloji problemləri xüsusi elmlərin materialla- rına yiyələnmiş, onlardan baş çıxaran filosoflarla yüksək fəlsəfi təfəkkür m ədəniyyətinə yiyələnmiş, öz elmlərinin fəlsəfi-metodoloji problemlərinə yaradıcılıqla yanaşmağı bacaran və bu sahədə səriştəsi olan konkret elm nümay
əndələrinin birgə əməkdaşlığı şəraitində işlənə və həll edilə bilər.
1.
2.
Бор Нильс. Сборник статьей. М.: Наука, 1967, 344 с. 3.
Борн Макс. Моя жизнь и взгляды. М.: ИЛ., 1993, 176 с. 4.
Буянов В.С. Научное мировоззрение. Социально-философский аспект. М.: Политиз- дат, 1987, 208 с. 5.
Вавилов С.И. Ленин и физика. Сборник статьей. М.: АН СССР, 1960, 135 с. 6.
Герц Г. Марксистская философия и естествознание. М.: Прогресс, 1982, 447 с. 7.
Герцен А.И. Избранные философские произведения. М.: Госполитиздат, 1948, 365 с. 136
8. Карпов М.М. Диалектический материализм и естествознание. М.: Высшая школа, 1970. 79 с. 9.
Кяримов В.М. Фялсяфядя вя тябиятшцнаслыгда варлыг вя материйа проблеми. Ба- кы: Тящсил, 2003, 486 с. 10.
мы. БДУ-нун хябярляри. Сосиал-сийаси елмляр серийасы. №3, 2010, с.97-117. 11.
Компанеец А.С. Может ли окончится физическая наука. М., 1967, 47 с. 12.
кы: Елм, 2001, 756 с. 13.
Енэелс Ф. Тябиятин диалектикасы. Бакы: Азярняшр, 1966, 360 с. 14.
Ф.Енэелс. Сечилмиш ясярляри цч ъилддя, ъ.3. Бакы: Азярняшр, 1993, 667 с. 15.
Ленин В.И. Материализм вя емпириокритисизм. Бакы: Азярняшр, 1968, 520 с. 16.
17.
Случкий М.С. Взаимосвязь философии и естествознания. М.: Высшая школа, 1973, 119 с. 18.
Фейнманн Р. Характер физических законов. М.: Знание, 1968. 232 с. 19.
20.
Эйнштейн А. и Инфельд Л. Эволюция физики. М.: ТТЛ, 1956, 279 с. 21.
Юрова Л.Об отношении марксистско-ленинской философии к естествознанию. М.: МГУ, 1970, 111 с. 22.
Философский энциклопедический словарь. М.: Советская энциклопедия, 1989, 815 с. ДИАЛЕКТИКО-МАТЕРИАЛИСТИЧЕСКОЕ ПОНИМАНИЕ ВЗАИМОСВЯЗИ ФИЛОСОФИИ И ЕСТЕСТВОЗНАНИЯ В.М.КЕРИМОВ РЕЗЮМЕ
В статье, посвященной раскрытию взаимосвязи философии и естествознания критически анализируется натурфилософское и позитивистское понимания, показы- вается, что действительная их взаимосвязь дается диалектическим материализмом. В статье также рассматривается взаимосвязь и взаимовлияние философии и есте- ствознания в их историческом развитии, раскрывается его сущность и объективное ос- нование. Показывается, что она является общностью их объекта исследования: и фило- софия, и естествознание изучают природу. В работе также раскрывается значения философии и естествознания друг для друга, обосновывается положение, что для успешного развития и философии и естест- вознания необходимо создание и дальнейшее укрепление сотрудничества выдающихся представителей этих областей человеческих знаний.
понимание, позитивистское понимание, диалектико-материалистическое понимание, синергетика.
137
RELATIONSHIP BETWEEN PHILOSOPHY AND SCIENCE V.M. KARIMOV SUMMARY
The article deals with the disclosure of the relationship between philosophy and natural science, the natural philosophy and positivist conceptions are critically analyzed, and their real relationship is given by dialectical materialism. The article also discusses the relationship and interaction of philosophy and natural science throughout their historical development, reveals their essence and objective bases. It is shown that nature is their common research object as both philosophy and natural science study the nature. The paper discloses the importance of philosophy and natural science for each other, justifies the position that for successful development of philosophy and natural science the creation and further strengthening of cooperation of eminent representatives of these fields of human knowledge are vital.
conception, dialectical-materialistic conception, synergetics Yüklə 229,14 Kb. Dostları ilə paylaş:
|