13
Müəllifin kitaba daxil edilən digər yazısı isə "BolĢevik Rusiyasının Qafqaz siyasəti" olmaqla dünənki çar Rusiyası və onun sabiq müttəfiqi olan Antanta dövlətləri ilə yeni
Ģəraitdə yeritdikləri diplomatik-siyasi xətt müəyyənləĢdirilib araĢdırılmağa yönəlmiĢdir. Bu siyasətin canlı özəyini təĢkil edən general Denstervill Ģəxsində ingilis qüvvələrinin
fəaliyyətləri, ingilis hərbi komandanlığının nəhayət Bakı cəbhəsindəki döyüĢ mövqelərinə gətirib çıxaran proyektləri, ingilis - Biçeraxov razılaĢması, ingilislərin Mərkəzi Xəzər
Diktaturası ilə münasibətləri, nəhayət ingilislərin daha sonrakı müddətdə artıq müttəfiq simasında Bakıya gəliĢləri faktları həmin mürəkkəb siyasətin məzmunu təĢkil edir.
Tədqiqatçının bolĢevik Rusiyasının Qafqazla bağlı yeritdiyi siyasətə aid yazısında da təməlindən yüksələ-yüksələ dolğunlaĢan münasibətlər xronoloji ardıcıllıqla Ģərh edilir. Yəni
cəbhələr boyunca yaranan bu əlaqələr çar Rusiyasının özünün böyük provakatorluqla qoĢulduğu bu müharibədə apardığı "təmiz və səliqəli" diplomatiyadan çox, hərbin özü qədər
müdhiĢ və amansız qanunlar əsasında aparılmıĢdır.
Brest-Litovsk sülhündən əvvəl çarəsiz qalıb Ərzincan barıĢığına gedən Rusiya səngərlərdəki məkrli tədbirlərini eyni dərəcədə masa arxasındakı danıĢıqlara köçürərək
Türkiyə ərazisindəki ermənilərə ərazi(vilayət) boyun olaraq fitnəkarcasına onları dəstəkləyir; "bədbəxt ermənilərin" "bədnam tərəfdarı" sayılan çar Rusiyasının özünün "Xalqlar
həbsxanası" ünvanı daĢıdığını unutmuĢ kimi olur. Hətta Qafqaz iĢləri üzrə fövqəladə komissar mandatı verdiyi ġaumyana buradakı erməni əhalisinə yardım etməsini həvalə edir.
Budur, kağız üzərindəki lal-dinməz görünən sadə maddələrin, bəndlərin top atıĢmalarından bərk qorxunc atəĢləri. Bundan sonra hər erməninin rus silahıyla müsəllah əsgərə
çevrilməsi baĢlayır. Müəllifin rəyincə "Güney Qafqazın müstəqilliyinə ən mənfi münasibət bəsləyən bolĢevik Rusiyası idi. BolĢevik hökuməti Azərbaycana, о cümlədən bütün
Güney Qafqaza öz ərazisi kimi baxmaqda qalırdı..."
"Qafqaz Ġslam Ordusunun təĢkili və fəaliyyətləri" adlanan ikinci bölümdə yer alan məqalələrdə göstərilir ki: Azərbaycanın qurtuluĢuna aparan yol asan olmamıĢdır, bütün bu
məhrumiyətlər, xalqın acı göz yaĢları onun öz hərbi qüvvələrinə malik olmasını tələb edirdi. Elə bu niyyətlə də yeni yaranan Azərbaycan Cümhuriyyəti hərbi yardım üçün Osmanlı
Türk dövlətinə müraciətlər edirdi. Odur ki, istər qardaĢ Azərbaycana mükəmməl hərbi yardım, istərsə də onun özünün hərbi qüvvələrinin yaradılması artıq 1918-ci ilin ilk vaxtlarında
Türkiyə hərbiyyə naziri Ənvər paĢanın və onun məsləkdaĢlarının diqqət mərkəzində idi.
Azəbaycan özünün bu çətin günlərində Türkiyənin yardımına böyük ümid bəsləyirdi. Azərbaycan nümayəndələrinin də böyük ümidlə qoĢulduğu Batum konfransı davam
etdiyi günlərdə, 1918-ci il mayın 28-də Tiflisdə Azərbaycan Milli ġurası Azərbaycanın dövlət müstəqilliyi haqqında "Ġstiqlal bəyannaməsi"ni qəbul etdi. Yeni yaranmıĢ Azərbaycan
hökümətinin xahiĢinə cavab olaraq Osmanlı hökumətinin hərb naziri Azərbaycana əsgəri yardımla bir sırada Ġstanbulda Məmməd Əmin Rəsulzadə ilə görüĢündə Azərbaycanın milli
ordusunun təĢkil edilməsinin vacibliyini qeyd etdi.Tədqiqatdan göründüyü kimi Osmanlının V piyada diviziyası və general Əliağa ġıxlinskinin baĢçılıq etdiyi müsəlman milli
korpusu əsasında Qafqaz Ġslam Ordusu təĢkil edildi. Nuru PaĢanın rəhbərlik etdiyi bu orduya Türkiyə türkləri və Azərbaycan türklərindən ibarət 18 min əsgər və zabit daxil idi. Bu
ordu tərəfindən Bakının azad olunması Azərbaycanın müstəqilliyini əməli Ģəkildə möhkəmləndirə bildi. Azərbaycan torpaqlarının azad olunmasında Qafqaz Ġslam Ordusu 1200-ə
yaxın əsgər və zabit Ģəhid verdi.
Azərbaycanda Qafqaz Ġslam Ordusunun qurtuluĢ hərəkatı ilə bağlı ilk tədqiqat aparanlardan biri olan Mehman Süleymanovun yazılarına geniĢ yer verilmiĢdir. Kitabda onun
"Qafqaz-Ġslam Ordusunun quruluĢ, hazırlıq və səfərbərlik vəziyyəti" adlı yazısında bu nicat ordusunun Osmanlı hökümətinin məlum qərarından sonra təcili hazırlanması, strukturu,
təminat Ģərtləri bir ixtisas sahibinin gözü ilə dəyərləndirilir.
Odur ki, bu ilk yardım dəstəsi Nuru PaĢanın Mosuldan hərəkətə keçməsi ilə baĢladılan iĢlər, ordunun silahlandırılması, yerlərdə ordu heyətinin təlimi, çağırıĢçı iĢinin təĢkili,
maddi - texniki bazanın yaradılması, təchizi, geyimi, iaĢəsi və məsrəfləri ilə bağlı məsələlər təhlil edilir. Axı Azərbaycanın mahir diplomatı Əli Mərdan bəy TopçubaĢov Ġstanbulda
Ənvər PaĢa ilə görüĢündə "Təcrübəli təlimatçılar olarsa, bizim əhalidən həm kəmiyyətinə, həm də keyfiyyətinə görə yaxĢı qoĢun təĢkil etmək mümkündür. Ancaq bizdə silah, geyim
və digər hərbi təchizat çatıĢmır" Elə bu görüĢün ardınca hazırlanan III Osmanlı Ordusundan ayrılan 5-ci Qafqaz diviziyasının (bu firqə və ya tümən Qafqaz Ġslam Ordusunun əsasını
təĢkil edəcəkdi) hərəkətə keçməsi qarĢıya qoyulan vəzifələr, xülasə "Qafqaz Ġslamlarını hər türlü təcavüzdən qurtarmaq" və. s barədə ciddi və bitkin məlumatlara sahib olmaq
mümkündür.
Azərbaycana daxil olduqdan sonra həmən azadlıq mübarizəsinə giriĢən Qafqaz Ġslam Ordusunun Gəncədən baĢlanan ilk iĢi Ģəhərin əlahiddə bir hissəsində yaĢayan indi dinc
görünsə də vaxtı çatanda irəliləyən ordunun arxasında təhlükəyə çevriləcək erməniləri zərərsizləĢdirməsi oldu. Türk əsgəri imdadına qoĢduğu Azərbaycan torpağında ilk Ģəhidlərini
də burada verdi. Bu döyüĢ əməliyyat ilə də Ordunun qəhrəman 9-cu alayı və Mürəttəb 2-ci süvari alayı öz adını Azərbaycan qəhrəmanlıq salnaməsinə həkk etdilər. Tarixçi Mehman
Süleymanovun kitaba daxil edilən digər yazısı "Qafqaz Ġslam Ordusunun Azərbaycanın ərazi bütövlüyü uğrunda mübarizəsi" adlanır və həqiqətən ordunun rəĢadət yolu qədəm-
qədəm izlənərək iĢıqlandırılmaqla, təhlil edilir. Bakının azad olunması istiqamətində yürüĢə çıxan ordu Qaraməryəm altında düĢmənlə üz-üzə gələrək ağır döyüĢlər keçirir. Buradan
isə Bakıya- doğru yol haçalanır: biri Ģose yolu ilə ġamaxı üzərindən, digəri Gəncə-Bakı dəmir yolunu təqibən Kürdəmirdən keçərək Bakıya doğru istiqamət almıĢdı. DaĢnak-bolĢevik
qüvvələrinin əsas hissəsi burada, bu yolların üstündə cəmlənmiĢdi. ġaumyan özü ön cəbhəydək gəlir, Bakı neftini Moskvada qurulan yeni Sovet hökuməti üçün həyat mənbəyi hesab