Azərbaycan türkləRİNİN

downloaded from KitabYurdu.az
 
63 
bütünlüklə Şarsin (yaxud Sarsin) ―Sin (allah ı) - çardır‖ mənasını verir.  
 
T  e  l  u  s  i  n   (er.əv.  729-cü  il).  Y.B.  Yusifov  bu  adı  Altayda  erkən  orta 
əsrlərdə  Tele  tayfasının   adı  ilə  bağlamış  və  onu  ―Tele  (tayfasının)  adamı‖  kimi 
məna landırmışdır. (179
b
, 146). Bizcə, bu ad  qədim türkcə  telu – “qoçaq”, “cəsur” 
(166,  III,  215)  (azə rbaycanca  “dəli”,  məsələn  ― Kitabi  Dədə  Qorqud‖da  Də li 
Qarcar)  və  Sin  “allah”sözlərindəndir.  Bəlkə  də  bu  adın  Birinc i  ko mponenti  türk 
dillərindəki tuluy – “çalağan quşu‖, “alıcı quşu” (―Kitabi  Dədə Qorqud‖da tulu – 
“qırğı‖) sözündəndir.  VI əsrdə Altayda türk  xaqanı  İbn Tulu  (94),  VII  əsrdə türk  
bolqarların  xanı  Dulu  (Tulu ),  VII  əsrdə  Altayda  Şibi  xaqanın  oğlu  Tu li  (35,78), 
Çingiz xan ın oğlu Tuluy adları ilə müqayisə olunur.   
 
 
 
A  x  ş  e  r  i    (er.  əv.  VII  əsr).  İran mənşəli  ad  sayılmış  və  qədim  fars 
dilindəki  hşaya  –  “hök mranlıq”  (“şah”  sözü  də  buradandır)  sözü  ilə  
əlaqələndirilmişdir (102). Türkcə akiş – ―bir yerə yığış‖, ―dəstə‖, ―toplantı‖ (160, I, 
I,  107)  və  ə r  –  ― kişi‖ ,  ― igid‖,  ―döyüşçü‖ sözlərindəndir.  A xşeri  –  ―dəstənin  əri‖  
yaxud  ―igid   dəstə  başçısı‖  mənasını  verir.  Bəlkə  də  şemercə  akeş    -  ―onun 
ucbatından‖,  ―onun  xatirinə‖  və  ərə  -  ―qul‖  sözlərindəndir.  Teofor  ad lardan 
olmaqla ―(Allahın) xatirinə qul‖ mənasındadır. 
 
 
 
 
İ r a  n z u   (er. əv. 716-cı il). Bu ad iki cür izah oluna bilər: 1) türkcə ər –  
“kişi”, “igid” və kas dilindəki yanzi – “çar”, “hakim‖ sözlərindən;  2) türkcə ərən 
– “cəsur”,  “mərd” (39,  309) sözü ( ərən “döyüşçü” sözü şumer d ilində də vardı) 
və  şumercə  zu  –   “müdrik ‖    (103,  78)  sözlərindən  ibarət  olmaqla  ― müdrik  ə rən‖ 
mənasındadır. 
 
 
 
 
 
 
 
 
U l l u s u n  (İranzunun oğlu). Bu ş ə xs adında ―l‖ s əsinin qoşalaşmasının 
səbəbi  aydın  deyil.  Əgər  bu  səs  asur  dilində  qoşalaşmayıbsa,  onda  ―ullu‖ 
ko mponenti qədim türkcə ulla  - ―hörmət olunan‖, ―hörmətlə yanaşılan‖, ―sayılan‖ 
(100,  610)  sözünün  fonetik  ş əkli  o la  bilər.  Asurca  yazılışda  bu  sözdə  ―l‖  səsi 
qoşalaşdırılmışsa,  onda  bu  ad  türk  dillərindəki  ulu  (q)  –  ―məğrur‖,  ―vüqarlı‖, 
―qüvvətli‖ (166,  I,  593) və sun – ―keşikçi‖, ―nəzarətçi‖ (160, IV,  692) sözlərindən 
ibarətdir.  XIII  əsrdə  türk  xaqanı  Uluq  (34),  VIII  əsrdə  q ırğ ızla rda  Əren  –   Uluq 
xaqan (34,243), Çingiz xanın nəvəsi Uluqbəy adları ilə müqayisə olunur.   
 
Y.B.  Yusifov  ad ı  türkcə  u lu  –  ―böyük  əzəmətli‖  sözü  əsasında  ―Böyük 
adam‖  kimi  izah edərək onu hökmdar ləqəbi və ya rütbəsi hesab edir (179
b
,  146).
 
A z a (e r. əv. 719 –cu il). İ. H. Əliyev bu adı hürrit mənşəli sayır (44). E. A. 
Qrantovskiyə görə, İran dillərində az – ―aparmaq‖  (A zərbaycan dilində ―a zdırmaq‖ 
felində  bu  söz  vardır)  sözündəndir  (88,  247).  Əslində  sonunda  “y”  səsinin 
düşməsilə  bu  ad  türkmənşəli  Asay,  (türkcə  as  –  ―iltifat‖,  ―nəvaziş‖,  ,‖ağıl‖, 
―zəka‖,‖dərrakə‖  (166,  I,  191)  sözündən  və  ay  şəkilçisindən)  adı  ilə  eynidir.  V 
əsrdə Alban çarı Asay, erkən orta əsrlərdə  xakasların  xaqanı A jo (123, 59), uyğur 
xaqanlarından  Aço  (127,  195),  oğuzlarda  Azak  (100)  şəxs  adları  ilə  müqayisə 
olunur.    
 
 
 
 
 
 
 
 
L a r k  u t l a (e r. əv. 672). Şu me rcə la – ―çatışmır‖ , ara – ―qul‖ və  Utu 

---

downloaded from KitabYurdu.az
 
64 
(Allah ad ı) sözlərindən ibarət olub ―Utu (allahına) qul çatış mır‖ mənasındadır.  
 
Er.  əv.  593-cü  ildə  Manna  Midiya  dövlətinə  b irləşdirilir.  Ona  görə  də 
sonrakı əsrlərdə mannalıların şəxs adları mənbələrdə Midiya ad ları kimi gedir.  
 
Yu xarıda  gətirdiyimiz  faktlara  əsasən  biz  mannaların  hürritdilli,  yaxud  
Qafqazdilli  olması  fikrini  rədd  edirik.  E.  A.  Qrantovski  yazır  ki,  ―Mannanın 
mə rkə zində  əsas  rolu  görünür,―əski  yerli  əhali  oynayırdı‖  (88,  248).  Göründüyü 
kimi, bu qədim ye rli etnos türkmənşəli idi.    
 
 
 
 
M a n n a  t a y f a l a r ı. İ. M. Dyakanova görə, er.əv. 820-ci ildən Manna 
tayfa  ittifaqına  daxil  olmuş  tayfaların  adları  asur  mənbələrində  taurlay,  messiy, 
dalay, sumbiy və ku murd iy kimi qeyd olunmuşdur (102,  173). Assur dilin ə uyğun 
şəkildə  yazıldıqlarına  görə  bu    etnonimlərin  əsl  formalarını  bərpa  etmək  çətindir. 
Bununla  belə  bu  tayfaların  adla rın ın  türk  mənşəli  olması  şübhə  doğurmur. 
Y.B.Yusifovun  şifahi  məlu matına  görə,  əhalinin  maldarlıq  fəaliyyəti  ―taurlaya‖  – 
tayfa adını yaratmışdı. O, ―taur‖ sözünü türkcə davar (tavar) sözü ilə eyniləşdirir və 
sonra ―la‖ sözünü mənsubiyyət şəkilçisi kimi göstərir.   
 
 
Bizcə,  ―Taurlay‖  etnonimi  ― Tavurlu‖  adının  fonetik  ş əklidir.  Türk 
dillərində  tavur  (qədim  forması  tabur)  ―arabalardan  dü zəld ilmiş  düşərgə, 
möhkəmləndirilmiş yer‖ deməkdir.  Qədim türk  maldar elləri üçün tabur səciyyəvi 
düşərgə forması id i. Herodot Qara dənizin şimal çöllərində yaşayan skiflərin tavr 
tayfasını qeyd edir (Herodot, IV,  90).  Şimali  Qafqazda  xəzərlərdə bir şəhər Tavris 
adlanırdı.  Qədim  rus  mənbələrində  XIV  əsrə  türk  Tavar  tayfasının  adı  çəkilir. 
Gü man  etmək  o lar  ki,  Herodotun  Midiya  ərazisində  qeyd  etdiyi  Doreyti  tayfası 
əslində asur  mənbələrindəki Taurlay tayfasının dialekt fo rmasıdır. Herodot həmin 
tayfanı İranın  XI əyalətində kaspilər, pavsiklər və pantimatlarla yanaşı qeyd edir. 
Bu əyalət  indiki Şima li A zərbaycanın Kürlə  - Ara zın birləşdiyi yerdən Xə zərədək 
olan hissəsinin cənubunda yerləşən ərazisini də  əhatə edird i. Gü man et mə k o lar ki, 
Astara rayonundakı Torad i (tavur və talış d ilində di – ―kənd‖ sözlərindən), Cənubi 
Azərbaycanda Divarqanlı (tavar və  qanlı etnonimlə rindən) toponimlərində bu tayfa 
iz qoymuşdur.    
 
 
 
 
 
 
Alban tarixçisi Musa Kalan katlı A lbaniyada Tverek (Tavurak etnoniminin  
ermənicə  yazılışı)  tayfasını,  IX  əsr  ərəb  coğrafiyaçısı  Bəla zuri  isə  Arranda  Tabar 
toponimin i qeyd edir.  
 
 
 
 
 
 
 
Mannaların  Dalay  tayfası  indiki  Təbriz  şəhəri  bölgəsində  lokalizə  edilir. 
Sonra  Yuliy So lin Xə zər dənizi ya xın lığında  tal adlı tayfa qeyd edir  (  Qay So lin, 
XV,  18).Peçeneqlərin tərkibində   X əsrdə qeyd olunmuş talmat tayfasının (tal  və 
bir  sıra  türk  tayfala rın ın  adları  üçün  s əciyyəvi  “mat”  sözündən),  Altayda  müasir 
tolo,  tele,  teleut (ut  cəm  şəkilç isidir)  türk  tayfa larının  adları  ilə  müqayisə  olunur.  
 
Y.B.  Yusifov  dalaylar  ölkəsinin  Urmiya  gölünün  cənub  qərbində  müasir 
Qadar (türkcə  Gedər) çay ı axan Uşnu- Sulduz dü zənliyində yerləşdiyini qeyd edir. 
Onun  fikrincə,  burada  Tarmakisu  və  Tarul  qala ları  t ikilmişdi.  Bu  ş əhərlər 
dağıldıqdan sonra əhalisi mənbədə qeyd olunduğu kimi, ―səhraya qaçdı‖. Bununla 

---