15
Artıq I - II əsrlərdə Yerusəlimdən (Qüdsdən) Albaniya ərazisinə
xristianlıq yayılmağa başladı. Əvvəllər müxtəlif bütlərə sitayiş edən Albaniya
əhalisi tədricən xristianlığı qəbul edir. Arxeoloji qazıntılar sübut edir ki,
xristianlığa qədər Albaniyada bütpərəstlik hökm sürmüş, insanlar günəş və od, su
və torpağa sitayiş etmişlər. Cənubi Azərbaycanda atəşpərəstlik hökm sürdüyü bir
dövrdə Albaniyada (Şimali Azərbaycan) bütpərəstlik hökm sürür, bütlərə
qurbanlar kəsilirdi. Tarixi mənbələrdən məlum olur ki, Fələstindən Albaniyaya
xristianlığı gətirənlər arasında Yegişe adlı birisi fəallıq göstərirmiş. O, Qiş (indiki
Kiş) kəndində ilk məbəd inşa etmişdir. Daha sonra kilsələr digər yerlərdə də inşa
olunmağa başlanmışdır və artıq VII əsrdə, ərəblərin yürüşləri ərəfəsində hər
kənddə kilsə var idi. Şəhərlərdə olan kilsələrin sayı isə onlarca idi. İndiki erməni
"müəlliflər"in Yaxın Şərqdə xristianlığı ilk qəbul edənlər sırasında öz əcdadları,
"qədim erməniləri" göstərmələrinə baxmayaraq, aparılmış tədqiqatlar bunu təkzib
edir. Yazılı xristian mənbələrində göstərilir ki, Albaniyada xristianlıq
Ermənistandan (Van gölündən qərbdə olan ərazi nəzərdə tutulur) tez yayılmışdır.
Qafqazda ilk xristian məbədi olan Qiş məbədi "Şərq kilsələrinin anası" adlandırılır.
Üzdəniraq erməni "tədqiqatçılar" gah Albaniyanın heç vaxt mövcud olmadığını,
gah Albaniyanın "Böyük Ermənistan" adlı uydurma dövlətin hissəsi olduğunu, gah
da alban kilsəsinin erməni kilsəsinə tabe olduğunu iddia etsələr də, aparılmış
tədqiqatlar bunu təkzib edir. Azərbaycan Respublikasının Şəki rayonunun Kiş
kəndində 2000 - 2001-ci illərdə Azərbaycan arxeoloqları və Norveç krallığının
arxeoloqları tərəfindən aparılmış birgə tədqiqatlar buradakı alban kilsəsinin
doğrudan da Fələstindən şərqdə olan ərazilərdə on qədim kilsə olduğunu sübut
etmiş, bu da ermənilərin bütün iddialarına qarşı tutarlı cavab olmuşdur.
Albaniyada xristianlığın dövlət dini statusu qazanması alban hökmdarı
Urnayrın adı ilə bağlıdır. Hələ 337-ci ildə onun əcdadı Sanatruk (bəzi mənbələrdə
Sanatürk) ermənilərin romalılarla əlbir olub. Albaniya istiqamətində yürüşlər
etmələrini görüb Azərbaycana şimaldan gəlmiş türk hun tayfaları
ilə birləşərək Van
gölü istiqamətinə gözlənilmədən güclü yürüş etmişdir. Onun qoşunları düşmənləri
darmadağın etmiş, alban süvariləri Van gölünün qərb sahillərinə çıxmışlar. İndiki
dövrdə bütün bu tarixi həqiqətləri unudan erməni "tarixçilər", guya, "dənizdən-
dənizə olan ərazilərin" onların olmasını iddia edir, əslində tarixdə baş vermiş
hadisələri isə xatırlamamağa çalışırlar. Halbuki qədim Albaniyanın ərazisi Xəzər
dənizindən başlayıb İberiya sərhədlərinə qədər uzanmışdır, Göyçə gölü isə
Albaniyanın daxili gölü olmuşdur.
Hökmdar Urnayrın adı ilk dəfə 314-cü ildə çəkilir. Belə ki, o, Albaniya
ərazisində yaşayan tayfaları uzaqgörənliklə birləşdirmək qərarına gəlmiş, bu yolda
əsas vasitənin din olmasını anlamışdır. Nəticədə o, 314-cü ildə xristianlığı
Albaniyanın dövlət dini elan etmişdir. Təkallahlığı qəbul etməklə o, tayfalarda olan