Dünya iqtisadiyyatı struktunmda kənd təsəmifatı hakim
mövqe tuturdu. Sənayedə üstünlük əsasən kustar və xırda
müəssisələrə əsaslanan yüngül və yeyinti sənayesinə məxsus
idi. Xidmətlər sahəsi əsas etibarilə ticarət, eləcə də çoxsaylı
ev qulluqçularımn (onlan hətta, orta varh adamlar saxla-
yırdılar) gördüyü muzdlu ev işi ilə təmsil olunmuşdu.
Rusiyada Birinci dünya müharibəsi ərəfəsində kənd
təsərrüfatmda əhalinin 75%-i, sənayedə və tikintidə - 9%-i,
xidmətlər sahəsində - 16%-İ məşğul idi.
Eyni zamanda o vaxtkı dünya təsərrüfatı, onda müa-
sir səviyyəli iştirak edən milli iqtisadiyyatlara bənzəyİrdi.
Əgər bu və ya digər ölkənin dünya bazannda, hər şeydən
əwəl ixrac həddi (ölkənin idxal həcmi ilə onun ÜÜM, ya-
xud ÜMM həcmi arasındakı nisbət) ilə xarakterizə olu-
nan iştirakı barədə mühakimə yürüdülərsə, onda, 1913-cü
ildə Rusiya imperiyasında yalmz mallar üzrə o, təqribən
10%, ABŞ-da isə - təqribən 6% təşkil edirdi. Müqayisə
üçün bİldirək ki, mallar üzrə ixrac həddi Rusiya Federa-
siyasında 1997-ci ildə 8,5%, ABŞ-da isə - həmçinin 85%
təşkil edirdi: Rusiya və bir çox digər ölkələr üçün xaric-
dən daxil olan istehsal amillərinİn əhəmiyyəti hətta indi-
kindən artıq idi. Belə ki, 1897-ci ildən sonra (o il Rusiya-
da qızıl standartı təsis olunmuşdu) sənayeyə investisiyala-
rın təqribən 40%-i, Birinci dünya müharibəsi ərəfəsində
isə - hatta 55%-i xaricdən daxil olan maliyyə ilə təmin
olunurdu. Lakin, TN K -lar çox sayda deyildi, infeqra-
siya birlikləri yox idı, beynəlxalq təşkilatlar isə, azsayh və
zəif idilər.
Milli iqtisadİyyatlar daxili və bütün dünya təsərrüfa-
tındakı təsərrüfat həyatı da indikindən az liberal deyildi
(bir çox göstəricilərə görə isə - hətta daha artıq Hberal
idi). Aparıcı dünya ölkələrində hələ də üstünlük təşkil
edən azad rəqabət kapitalizmi aşağı dövlət məsrəfləri və
yuxan oHnayan vergüər beynəlxalq ticarətin kapital və
işçi qüwəsinin nisbi sərbəstliyi demək idi, hərçənd, səna-
yeləşən ölkələr idxal rüsumlarmı artınrdüar (Rusiyada
1877-1990-cı illərdə onlar iki dəfədən çox artınlmışdı).
5.2. Dünya təsanüfatımn inkişaf
mərhəhləri
Dünya iqtisadiyyatı əsrlərin qovxışuğunda əmələ gə]-
dikdən sonra, o, bir sura pillələrdən (mərhələlərdən) keçə-
rək, xeyli dəyişikliklərə məruz qaldı.
Bİrinci dünya müharibəsinin başlanmasından 50-ci il-
lərin əwəlinədək olan mərhələ dünya təsərrüfat əlaqələri-
nin 20-ci illərdə və İkinci dünya müharibəsindən sonra
qismən bərpası daxil oHnaqla, yaranmağa başlaması (Üd
dünya müharibəsı, inqüablar və vətəndaş müharibələri,
30-cu illərin iqtisadi böhranı əsnasında) üə xarakterizə
olunur, Nəticədə dünya ticarətinin həcmi 1913-cü il sə-
viyyəsinə yalmz qırx ildən sonra, istehsal amillərinin hə-
rəkət həcmi isə - beynəlxalq kapital hərəkətinə görə
mühakimə yürüdülərsə, daha gec çıxdı. Belə ki, 1913-cü
ildə Rusiya imperiyasından mallann ixrac həcmi 1 mlrd
dollardan bir qədər artıq, ABŞ-dan ısə - 2,6 mlrd dollar,
1928-ci ildə - SSRİ-dən - 0,7 mln dollar və ABŞ-dan -
5,8 mlrd dollar, 1938-ci ildə - müvafıq olaraq 0,3 və 3,1
mlrd dollardan az idi və yalnız 40-cı illərin sonunda ixrac
SSRİ-dən lm lrd dollardan, ABŞ-dan isə - 12 mlr dollar-
dan artıq oldu. Bu müddət ərzındə dollann 2,2 dəfə ucuz-
laşması nəzərə almmaqla, hər iki ölkədə ixracın bərpası
faktiki olaraq 50-ci illərdə baş verdi,
50-70-ci illər mərhələsi inteqrasiya qruplaşmalannın (AŞ,
QİYŞ)
meydana
gəldiyi,
güclü transmilliləşmə proseslərinin
getdiyİ dövr İdi və bunun əsasında ölkələr arasmda bölüklər
(texnologiyalar),
sahibkarlıq qabiliyyəti və sahibkarlıq ka-
pitah fəal dövran edir, dünya borc kapitah bazarı bərpa
olunur, sosialist ölkələri və inkişaf edən ölkələr dünya tə-
sərrüfatında Özlərinin xüsusi rolları iddiasında İdilər.
80-90-cı illər mərhələsi hər şeydən əw əl bununla xa-
rakterizə olunur ki, o, postsənayeləşmə erasma keçid bir
çox geridə qalmış ölkələr üçün - öz iqtisadi geriUyindən
fəal qurtulm a (Çin və yeni sənaye ölkələri), keçmiş sosia-
list ölkələri üçün - bazar iqtisadiyyatı ağuşuna qayıdış,
bütün ölkələr üçün - daxih və xarici təsərrüfat həyatmm
liberaUaşdınlma və onun qloballaşdmlması dövrü oldu.
3.3. Ölkzhr arasınäa iqtisadi əlaqələrin
inkişafi təhbhri
Beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin köklü yaranma və
inkişaf səbəbi - ölkələrin payma düşən istehsal amilləri-
nin (iqtİsadi ehtiyatların) arasmdakı fərqdir ki, bu, bir
tərəfdən, beynəlxalq əmək bölgüsünə, dİgər tərəfdən isə,
həmin amillərin ölkələr arasında yerdəyışməsinə apanr.
3.4* Beynəlxalq əmək bölgüsü
Müxtəlif istehsal amilləri paylarının düşməsi nəticə-
sində, təsərrüfatçılıq subyektləri məhdud məhsul dəstləri
istehsalmda ixtisaslaşır. Bu zaman onlar yüksək əmək
məhsuldarhğına nail olur, lakin, eyni zamanda, 'öz tələ-
batlannın təmin olunmasından ötrii, həmin məhsulun
mübadiləsi məcburiyyətindədirlər. Başlanğıcda əmək bö-
lgüsü ölkə çərçivəsində törəyir, sonra qonşu Ölkələrə və
nəhayət, bütün dünyaya yayılır.
Beynəlxalq əmək bölgüsü aynca ölkələrin, öz aralarında
mübadilə etdikləri mal və xidmətlərin istehsalında ixtisas-
laşmasıdır. Sənaye çevrilişinədək (XVIII əsrin sonu - XIX
əsrin bİrinci yarısı) beynəlxalq əmək bölgüsü ölkələrin pa-
yıııa düşən təbii ehtiyatlann; iqlim, torpaq, yeraltı sərvət-
lər, su və meşə ehtiyatlanmn və s. arasındakı fərqlərə
əsaslanxrdı, Sonradan ölkələrin payma düşən qalan İsteh-
sal amillərinin —
kapital, əmək, sahibkarlıq qabiliyyəti,
biliklərin arasındakı fərqlərə əsaslanan ixtisaslaşma güc-
lənir. Məhz bu, bu gün ölkənin dünya bazan üçün hansı
mal və xidmət istehsahnda ixtisaslaşmasını xeyli dərəcədə
müəyyənləşdirir. Belə ki, Rusiya yüz il bundan qabaq da,
indİ də dünya bazarma istehsala hər şeydən əw əl, təbii
ehtiyatlar (onlann bazasında o zaman taxıl, mahud, taxta-
şalban, indi - enerji daşıyıcıları istehsal və ixrac olunur)
Dostları ilə paylaş: |