Azərbaycan respublġkasi təHSĠl nazġRLĠYĠ azərbaycan döVLƏT ĠQTĠsad unġversġtetġ

61 

 

 

 

inhisarçılıq  fəaliyyətinin  qarĢısının  alınmasına  dair  bu  qanunun  tələblərini  yеrinə 

yetirmədikdə  və  zəruri  sənədləri  təqdim  еtmədikdə,  хəbərdarlıq  və  ya  minimum 

əməkhaqqı məbləğinin 150 mislinədək cərimə. Vəzifəli Ģəхslər il ərzində еyni qanun 

pоzuntusunu iki dəfə еtdikdə  (оnlara inzibati təsir tədbirləri tətbiq еdildikdən sоnra) 

qanunvеricilikdə nəzərdə tutulmuĢ qaydada cinayət məsuliyyəti daĢıyırlar. 

 Azərbaycan Respublikasının müvafiq qanunvericiliyinə görə bugün ölkəmizdə 

10 inhisar növü və 6 haqsız rəqabət forması müəyyənləĢdirilmiĢdir. 

 

3.2  Azərbaycan  Respublikasının  antiinhisar  qanunvericiliyi  və  hazırki 

vəziyyəti 

Ġnhisar  fəaliyyətini  tənzimləyən  ilk  hüquqi  aktlar  hələ  XIX  əsrin  ortalarında 

ABġ- da qəbul edilmiĢdir. Sonralar bir sıra ölkələrdə, o cümlədən, Azərbaycanda da 

bazar münasibətlərinə keçidlə əlaqədar inhisarların fəaliyyətini tənzimləyən qanunlar 

qəbul  edilmiĢdir.  Dövlət  ilk  addımda  azad  rəqabəti  təmin  etməlidir.  Bunun  üçün  ilk 

növbədə  liberal  bazarlar  yaradılmalıdır.  Məhz  bunun  nəticəsində  kiçik  və  orta 

sahibkalığın inkiĢafınada Ģərait yaradılacaq və buna uyğun olaraqda iri firmalar üçün 

inhisarlaĢmaya imkan verilməyəcəkdir. Bununla yanaĢı inhisar təhlükəsi yarada bilən 

məhsulların istehsalına mane olmaq üçün onu  əvəz edə biləcək məhsulun istehsalını 

dövlət  öz  üzərinə  götürəcəkdir.  Eyni  zamanda  dövlət  bazarda  inhisar  yaradan 

məhsulların qiymətinədə nəzarət etməlidir. Dövlətin antiinhisar siyasəti çoxĢaxəli bir 

prosesdir.  Burada  Yalniz  Antiinhisar  fəaliyyətinin  tənzimlənməsi  haqqında 

Azərbaycan Respublikasının Qanunu ilə deyil, bir çox qanunlar əsasında formalaĢan 

bir  prosesdir.  Ġnhisarlarla  ən  çox  mübarizə  aparan  məhz  xırda  sahibkarlar, 

istehsalçılar və  həmçinin  istehlakçılardır.  Bunun nəticəsi kimi  XIX  əsrin sonlarında 

ABġ-da antiinhisar qanunu qəbul edilmiĢdir. Və hökümət səmərəli bazar iqtisadiyyatı 

fəaliyyətini təmin etmək üçün onun hüquqi bazasını möhkəmləndirmiĢdir. 

1960 və 1970-ci illərdə meydana çıxan ilk Ģirkət birləĢmələrinin yaradıcısı olan 

biznes  liderlərinin  əksəriyyəti  çox  yerə  bölündüklərini  və  yaxud  bütün  yeni  filial 

sahələrini  idarə  edə  bilmədiklərini  dərk  etdilər.  Bir  çox  hallarda  onlar  yaxĢı  baĢ 

---

62 

 

çıxarmadıqları 

fəaliyyət 

sahələrindən 

imtina 

etməyə 

məcbur 

oldular. 

1980  və  1990-cı  illərdə,  korporasiyalar  özlərini  dəyiĢən  iqtisadi  Ģəraitə 

uyğunlaĢdırmağa  çalıĢarkən  bəzi  sənaye  sahələrində  yeni  dostcasına  birləĢmələr  və 

«düĢməncəsinə»  qamarlamalar  dalğası  baĢlandı.  Belə  birləĢmələr,  məsələn,  neft, 

pərakəndə  satıĢ  və  dəmir  yolu  kimi  xeyli  dəyiĢikliyə  məruz  qalmıĢ  bütün  sənaye 

sahələrində  üstünlük  təĢkil  edirdi.  Hava  yolları  Ģirkətlərinin  çoxu  1978-ci  ilin 

əvvəlində tənzimləmənin aradan qaldırılması və rəqabətə geniĢ rəvac verilməsindən 

sonra birləĢməyə baĢladı. Tənzimləmənin aradan qaldırılması və texnoloji yeniliklər 

telekommunikasiya  sənayesində  də  eynilə  çoxlu  birləĢmələrin  meydana  çıxmasına 

səbəb  oldu.  Dövlətin  yerli  telefon  xidməti  bazarında  daha  geniĢ  rəqabət  tələb 

etməsindən sonra bu sahə ilə məĢğul olan bir neçə Ģirkət öz tərkibini birləĢmələr yolu 

ilə  geniĢləndirməyə  baĢladı:  ġərq  sahili  regionunda  «Bell  Atlantic»  «Ninex»i  uddu. 

«SBC  Communications»  cənub-Ģərqdəki  «Bell»  filialını  qərbdəki  «Pacific  Telesis» 

və  cənubdakı  «New  England  Group  Telecommunications»lə  birləĢdirdi,  sonra  da 

Orta qərbdəki «Ameritech» Ģirkətini onlara əlavə etdi. Bu arada uzun məsafəli «MCI 

Communications»  ilə  «WorldCom»  firmaları  birləĢdilər,  «AT&T»  isə  iki  kabel 

televiziyası  nəhəngini  -  «Tele-Communications»  və  «MediaOne  Group»  Ģirkətlərini 

ələ  keçirməklə  yerli  telefon  xidməti  sahəsinə  daxil  oldu.  Bu  qamarlamalar 

«AT&T»yə  ABġ  ailələrinin  təxminən  60  faizinə  kabel  xəttilə  daxil  olmaq  imkanı 

verməklə yanaĢı, ona kabel televiziya və yüksək sürətli internet əlaqələri bazarında da 

mötəbər  mövqe  qazandırdı.  1990-cı  illərin  sonlarında  isə  «Travelers  Group»  Ģirkəti 

«Citicorp»la birləĢərək dünyanın ən böyük maliyyə xidməti Ģirkətinə çevrildi. «Ford 

Motor Company» isə Ġsveçin «AB Volvo» Ģirkətinin maĢın biznesini satın aldı. 1980-

ci illərdə yapon Ģirkətlərinin ABġ Ģirkətlərini ələ keçirməsi dalğasının ardınca 1990-

cı  illərdə  Almaniya  və  Britaniya  firmaları  diqqət  mərkəzinə  çevrildi.  «Chrysler 

Corporation» Almaniyanın «Daimler-Benz AG» firması ilə birləĢdi, «Deutsche Bank 

AG» «Bankers Trust»ı ələ keçirdi. Və biznes tarixində ən ironik bir hadisə baĢ verdi: 

«Exxon  Corporation»  Ģirkəti  ilə  «Mobil  Corporation»  Ģirkətləri  birləĢərək  Con  D. 

Rokfellerin  bir  sənaye  sahəsində  hökmranlıq  etdiyinə  görə  1911-ci  ildə  Ədliyyə 

---

63 

 

 

 

Nazirliyi tərəfindən parçalanan «Standard Oil Company» imperiyasının yarıdan çox 

hissəsini  yenidən  bərpa  etdi.  81,380  milyardlıq  əmlaka  malik  olan  bu  birləĢmə 

inhisarçılıq  əleyhinə  mübarizə  rəsmiləri  arasında narahatlığı  artırdı  və hətta  Federal 

Ticarət Komissiyasının həmin birləĢməni yekdilliklə mühakimə etməsinə səbəb oldu. 

Komissiya  «Exxon»  və  «Mobil»  Ģirkətlərindən  Ģimal-Ģərq  və  Orta  Atlantika 

Ģtatlarındakı,    Kaliforniya  və  Texasdakı    2.134  yanacaqdoldurma  məntəqəsi  ilə 

təchizat  müqavilələrini  satmağa  və  yaxud  özlərindən  ayırmağa  razı  olmalarını, 

onların Kaliforniyadakı böyük neftayırma zavodundan, neft terminalları, neft kəməri 

və  digər  əmlaklardan  məhrum  edilmələrini  tələb  etdi.  Bu,  inhisarçılıq  əleyhinə 

mübarizə  idarələrinin  mandatlaĢdırdığı  ən  iri  parçalama  nümunələrindən  birinə 

çevrildi.  Federal  Ticarət  Komissiyasının  sədri  Robert  Pitofski  xəbərdarlıq  edərək 

bildirdi  ki,  neft  sənayesi  sahəsində  bu  cür  geniĢ  «milli  hüdudlara»  yiyələnən 

birləĢmələr bundan sonra da «inhisarçılıq əleyhinə mübarizə tədbirlərinə» məruz qala 

biləcəklər. Federal Ticarət Komissiyası dərhal Ġnhisarçılığa QarĢı Mübarizə Ġdarəsinə 

«BP  Amoco  PLC»  Ģirkəti  tərəfindən  «Atlantic  Richfield  Company»  Ģirkətinin  satın 

alınmasını önləməyi tövsiyə etdi. Bu cür birləĢmələrə baxmayaraq, bəzi firmalar öz 

biznes əksiklərini rəqibləriylə birgə müəssisələr qurmaq vasitəsilə arada qaldırmağa 

çalıĢdılar.  Bu  cür  saziĢlər  Ģirkətlərin  əməkdaĢlıq  etməyə  razılaĢdıqları  məhsul 

istehsalı sahəsində rəqabəti aradan qaldırdığına görə onlar bazar qanunlarına inhisarçı 

birliklər qədə təhlükə törədə bilərdilər. Ancaq inhisarçılıq əleyhinə federal agentliklər 

bəzi  belə  birgə  müəssisələrin  faydalı  olacağına  inandıqları  üçün  onlara  öz  xeyir-

dualarını verdilər.  Amerika  Ģirkətlərinin çoxu,  həmçinin,  müĢtərək  araĢdırmalara  və 

məhsul  inkiĢafı  fəaliyyətlərinə  qoĢuldu.  Ənənəvi  olaraq  Ģirkətlər  əsasən  ticarət 

təĢkilatları  vasitəsilə  müĢtərək  araĢdırmalar  aparır  və  yalnız  bu  araĢdırmalar  baĢa 

çatdıqdan  sonra  ətraf  mühit  və  sağlamlıq  problemlərini  tənzimləməyə  çalıĢırdılar. 

Lakin  Amerika  Ģirkətləri  xarici  istehsalçıların  məhsulun  inkiĢafı  və  istehsalı 

sahəsində bir-birləriylə əməkdaĢlığını müĢahidə etdikcə bu qənaətə gəldilər ki, onlar 

öz  vaxt  və  pullarını  bütün  bu  araĢdırmaların  aparılmasına  sərf  etməməlidirlər  və 

---