Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ GƏNJƏ DÖVLƏt universiteti
Yüklə 1,21 Mb. Pdf görüntüsü
|
232 Eki oğlı var idi. Bir oğlın verüb, biri qalmış idi. Gerü növbət tolanub ana gəlmişdi. Anası fəryad edüb ağladı, zarlıq eylədi. Məgər xanım, Aruz oğlı Basat ğəzayə getmiş idi. Ol məhəldə gəldi. Qarıcuq aydır: «Basat şimdi aqından gəldi. Varayın, bolay ki, mana bir əsir verəydi, oğlancığım qurtaraydım», – dedi ( s. 99). Burada miqdar sayının azalan kəmiyyətdə növbəti dəfə təqdimi (2–1=1) əvvəlki ifadə formasının davamı kimi, süjet xəttinin bədii sonluğa doğru inkişafı ilə əlaqəlidir (bədii finala doğru bir addımdır). Qapaqqanın iki oğlundan birinin Təpəgöz əlində həlak olması, ikinci oğlunu da gözləyən bu cür aqibət oğul anasını kömək üçün Basata müraciət etməyə vadar edir. Və bu detal öz növbəsində konfliktin bədii həlli üçün açar rolunu oynayır. Ona görə də Təpəgözün əlində həlak olanların artması və Oğuz igidlərinin azalması ilə əmələ gələn tərs mütənasibliyi miqdar saylarının həmin cümlə vahidindəki ifadə üsulu daha aydın nəzərə çatdırır: Dört oğlı olan birin verdi, üçi qaldı (4–1=3) Üç olan birin verüb, eki qaldı (3–1=2) Eki olan birin verdi, biri qaldı (2–1=1) Hər hansı informasiyanın cümlə vahidi hüdudunda reallaşması üçün müvafiq anlayışların daşıyıcısı olan potensial söz qrupları (isim, sifət, əvəzlik, fel) bəzən kifayət etmir. İnformasiyanın obrazlı ifadə məqamında bu, xüsusilə, vacib olduğundan belə situativlikdə kəmiyyət adlarının iştiarkı da həmin məqsədi daşıyır. Saqın, qadın ana! Mənim üzərimə gəlmiyəsin! Mənim içün ağlamıyasan! Qoy bəni, qadın ana, çəngələ ursunlar! Qo ətimdən çəksünlər, qara qaurma etsünlər, qırqğ bəg qızının öginə ilətsünlər! Anlar bir yedigində sən iki yegil! Səni kafərlər bilməsünlər, tuymasunlar. Ta kim sası dinlü kafərin döşəginə varmıyasan ( s. 47). Verilmiş nümunədə adi nitq normalılığı baxımından sayların işlənməsinə ciddi ehtiyac yoxdur. Odur ki, müvafiq cümlədə bu tipli forma 233 dəyişikliyi yaratmaq tamamilə mümkündür: Anlar yedigində sən də yegil. Lakin sayların iştirakı cümlənin informasiya tutumunu daha güclü ifadə fonunda təqdim edir. Emosionallıq, ekspressivlik yaradır. Anlar bir yedigində sən iki yegil. Saylar düşmən obrazını təyinləndirməyə xidmət edir və kontenkstdə bədii təyindən çox düşmən tərəf haqqında zəruri informasiyanın daşıyıcısı olur. Oğul, oğul, ay oğul! Mənim ünüm anla, sözüm dinlə! Ol kafərin üçin atub birin yarmaz oqçısı olur ( s. 70). Burada da bədii ifadə planı bir növ aktual qalır və düşmən qüvvəsini emosional tonda (yumşaq şişirtmə ilə) təsvir etmək məqsədini güdür. «Ol kafərin üçin atub birin yarmaz oqçısı olur» cümləsinin məntiqi belədir: kafər tərəfindən edilən üç həmlənin ikisi boşa çıxmır (ancaq biri nəticəsiz qalır). Konkret miqdar sayı müəyyənlik məzmununu daşıdığı kimi, bəzən qeyri–konkretlik də ifadə edir. Yəni sözün məzmun planı iki müxtəlif (hətta əks olsa belə) anlayış üçün aktiv fon olur. Bu ondan irəli gəlir ki, müəyyən miqdar sayı fərqli leksik vahidlərin əhatəsində ola, təbii ki, onun məzmun biçimini də həmin kontekst müəyyən edə bilər. Üç gündür, yoldan gəlirəm, toyurın məni (III b., s. 62) cümləsində miqdar sayının məzmun planı konkretliyi ilə seçilir. Növbəti cümlədə isə həmin miqdar sayı həmin ampluada çıxış etmir: Üç günə varmasun, allah sevindirsün sizi (III b., s. 62). Buradakı sayın ifadə planı qeyri-müəyyənliyi ilə səciyyələnir. Bunu hər iki cümlədə hadisələrin sıralanma ardıcıllığı da göstərir. Əsirlikdən qayıdan Beyrəyin üç günlük yol gəlməsi real və konkretdir. Ancaq bacıların sevinəcəyi müddət üç günə qədərki vaxt intervalıdır. Bu zaman məsafəsi bir günlə də ölçülə bilər, iki günü də əhatə edə bilər. Odur ki, verilmiş nümunədə üç sayı konkret olmayan miqdarı bildirir. Kəmiyyət bildirən sözdəki bu cür duallığı (müəyyənlik və qeyri-müəyyənlik) isə misra– cümlələrin informasiya tutumları əmələ gətirir. 234 «Kitabi–Dədə Qorqud»un mətni üzərində apardığımız müşahidələrə əsasən bədii mətndə yerinə yetirdikləri vəzifəyə görə sayları iki şəkildə qruplaşdırmaq mümkündür. Birinci qrupdan olanlar bədii mətnə ancaq quruluş elementi kimi xidmət göstərirlər. Burada sayların məna yükü ciddi funksional əhəsmiyyət daşımır, mətnin ümumi informAtivliyinə tabe olur. Misal üçün, saylar alliterasiya yaratmaq xatirinə mətndə işlənir. Yigirmi bin ər yağı gördümsə, yılamadım. Otuz bin ər yağı gördümsə, ota saydım. Qırq bin ər yağı gördümsə, qıya baqdım. Əlli bin ər gördümsə, əl vermədim. Altmış bin ər gördümsə, aytışmadım. Səksən bin ər gördümsə, səksənmədim. Toqsan bin yağı gördümsə, tonatmadım. Yüz bin ər gördümsə, yüzüm dönmədim ( s. 117) Prof. Ə.Dəmirçizadə yazır ki, bu parçada əslində olmuş birinci misra ilə ikinci misra birləşdirilmişdir. Çünki qayda üzrə sonuncu xəbər və ya xəbəri bu və ya digər şəkildə aydınlaşdıran söz mütləq misranın başındakı say sözü ilə ilk səslərinə görə həmcins olmalıdır; halbuki «bin» sayı ilə «oyun» sözü arasında belə bir həmcinslik yoxdur. Diqqətlə yoxladıqda məlum olur ki, «oyun» sözü ilə belə bir həmcinslik «on» sayında vardır və ümumiyyətlə, buradakı misralarda say 10-10 artırılır; buna görə də birinci misra Bir min yaxud Bin-bin olanda, ikinci misra igirmi yox, on min olmalıdır. Bizim mülahizəmiz doğru isə, bu zaman belə bir nəticə çıxarmaq lazım gəlir ki, əslində bu parçanın birinci misranı: Bin yaxud bir bin ərdən yağı gördümsə… dedim, ikinci misranı isə: On bin ərdən yağı gördümsə oyunum dedim – olmuşdur 1 . 1 Дямирчизадя Я. «Китаби-Дядя Горгуд» дастанларынын дили (Тякрар няшр). Бакы: Елм, 1999, с. 16-17 Yüklə 1,21 Mb. Dostları ilə paylaş:
|