Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ Fəlsəfə fənni üzrə proqram

Üçüncü mövzu: Antik Yunan və Roma fəlsəfəsi
Plan: 1. Sokrata qədərki fəlsəfə
2. Klassik yunan fəlsəfəsi
3. Ellinizm dövrünün fəlsəfəsi
4. Roma mərhələsi

Qədim yunan fəlsəfəsi b.e.ə. VII-V əsrlər. Yunan və Roma fəlsəfəsinin yaranmasında Qədim Şərq fəlsəfəsinin rolu. Məktəblər:

Milet məktəbi: Fales, Anaksimandr, Anaksimen
Efesli, Heraklit od başlanğıcı. Loqos (söz, fikir) nəzəriyyəsi “təbiət haqqında” əsəri
Eley məktəbi (Ksanofan, Parmenid, Zenon), təbiət haqqında, varlıq və idrak, anoriyalar (ox, buğda, Axiles və tısbağa) haqqında fikirləri
Pifaqor - antik dövrdə ilk ideal məktəblər. Ədədlər təlimi
Empedokl - 4 ünsür və sadəlövh materializm
Anaksaqor –Nus təlimi
Levkipp – atomlar təlimi
Demokritin atomlar, səbəbiyyət əlaqəsi, idrak nəzəriyyəsi
Klassik mərhələ: sofistlər, (böyük və kiçik sofistlər)
Sokrat – dünya və insan haqqında, əxlaq, dövlət və cəmiyyət haqqında fikirləri
Platonun ideyalar təlimi, akademiyası. “Dövlət” və “Qanun” əsərləri
Aristotelin “Metafizika” əsəri. “Qədim dünyanın Aleksandr Makedoniyalısı” (Engels)
Ellinizm mərhələsi. Peripatetizm, Epikür bağı
Stoisizm, skeptsizm, ekleksizm
Roma mərhələsi:
a) stioisizm
b) epikurizm
c) skeptsizm ç) neoplatonizm (plotin)


Ədəbiyyat:
R.Mehdiyev. Fəlsəfə. Bakı, 2010.
F.Ramazanov. Fəlsəfə, Bakı, 2001
B.Sokovski. Sokrat və onun dövrü. Bakı, 1995
Ə.Tağıyev. Fəlsəfədən siyasətə. Bakı, 2001
Ə.Tağıyev və b. Platon və Aristotel. Bakı, 1997
Y.Rüstəmov. Fəlsəfənin əsasları. Bakı, 2004
H.İmanov. Fəlsəfənin əsasları. Bakı, 2007
Q.Yusifzadə. Marksizmədək fəlsəfənin əsas inkişaf mərhələləri. Bakı, 1966
A.Şükürov. Fəlsəfə. Bakı, 1997
Z.Hacıyev. Fəlsəfə. Bakı, 2007
Д.В.Панченка. Платон и Атлантида. Ленинград, 1990

Dördüncü mövzu: İslam fəlsəfəsi
Plan: 1. İslam fəlsəfəsinin yarandığı sosial-siyasi və tarixi şərait. Şəriət
hüququ və onun əsasları.
2. Peripatetizm: məşşanilik-aristotelçilər
3. İşraqilik: emanasiyalar-platonçular
4. Əl Qəzəli və mütəkəmmil filosoflar
5. Sufizm və hürufizm
İslam fəlsəfəsinin yarandığı tarixi, sosial-siyasi şərait. Ərəbdilli fəlsəfənin meydana gəlməsi, Xəlifə əl Məmun tərəfindən akademiya və universitetlərin yaradılması. Qədim kitabların toplanıb ərəb dilinə tərcümə edilməsi və yeni islam fəlsəfəsinin yaranması. İslam təriqəti və onun hüquqi əsasları: Quran, Sünnə, İcma, Qiyal. İslam filosofları: Quranın şərhini və hədisləri yayan və yazan kəlam fəlsəfəsi-mütəkəllim filosoflar. Əşarilər Əl Qəzəli və onun “Filosofları təkzib” əsəri . Cəbərilik və Qədərilik.
İxfan əs-Səfanın (Saflıq qardaşları) yazdığı müxtəlif mövzulardan bəhs edən 51 risalələr (traktatlar) 4 bölməyə ayrılırdı:
1). Giriş kursu və məntiq (1-13)
2). Təbii elmlər və haaqında təlim (14-30)
3). Gözəl qəlb haqqında təlim (31-40)
4). İlahiyyat elmləri (41-51).
Risalələr Evkilidin, Ptolemeyin (“Algamest”, “Coğrafiya” əsərləri) ideyalarına əsaslanırdı. Fəlsəfə “Elmlər elmi” idi. Onun üzvlərindən biri Həsən Zəncani azərbaycanlı idi.
Peripatetizm: Əl Kindi, Əl Fərabi, Əbu Reyhan Biruni, İbn Sina, Tusi, Bəhmənyar, İbn Xaldun, İbn Röşd (Averros) və onun “Təkzibin təkzibi” əsəri,
İşraqilik (Emanasiya) – Şihabəddin Sührəverdi, Eynəlqüzat Miyanəçi, Mötəzililik
Panteizm: Sufizm və Hürufizm “Vəhdət əl vücud”, vəhdət əl şühud, Hürufilik: Fəzlullah Nəimi, Mənsur Həllac.
Sufiliyin 4 prinsipi var: həqiqət, şəriət, təriqət, mərifət. Əl-Qəzəli sufiliyin 9 inkişaf mərhələsini göstərirdi: 1) tövbə (günahlara görə), 2) bədbəxtliklərə dözmək, 3) istirahət üşün Allaha minətdar olmaq, 4) Allah xofu, 5) xilas olmağa ümid, 6) könüllü yoxsulluq, 7) dünyadan əl üzmək, 8) öz iradəsndən əl çəkmək, 9) Allaha sevgi.
Sünnilik: hənəfilik, malikilik, şafilik, hənbəlilik
Şiəlik: ismaillilik, qəlitlik, cəfərilik, xaricilik, babilik, bəhailik, əlallahlılıq
Nadir şah sünniliklə cəfəriliyi birləşdirib birlik yaratmaq istəyirdi. Səfəvilər isə onu yenidən ayırdılar və şiəlik İranda hakim dini dünyagörüşüdür.
Orta əsrlər İslam fəlsəfəsinin digər bir qolunu bu dövrdə yaranmış poeziya təşkil edir. Nizami, Xaqani, Məhsəti, Çətran Təbrizi, Xətib Təbrizi, Səid Təbrizi, Füzuli, Xətai, Nəsimi, Həsənoğlu və b.
XIII-XVIII əsrlədə Azərbaycanda fəlsəfi fikir. XIII-XVI əsrlərdə peripatetik fəlsəfənin nümayəndələri Siracəddin Urməvi, Əfzələddin Xünəci, Nəsirəddin Tusi və b. idi. Görkəmli filosoflar Mahmud Şəbüstəri, Əvhədi Marağayi isə həm peripatetizmi, həm də sufiliyi təmsil edirdilər. Həmin mütəfəkkirlərin əsərlərində fəlsəfi problemlərlə yanaşı, nücum, təbabət, riyaziyyat, məntiq və hüquq problemləri də mühüm yer tuturdu. Məntiq elmi Şəmsəddin Məhəmməd Xalxali, Şükrüllah Şirvani, Bədrəddin Seyid Əhməd Lələvi və b. əsərlərində işlənmişdir. Bu dövrdə peripatetizm nümayəndələri ölkə və bölgə fəlsəfi ənənələrini elmin nailiyyətləri ilə birləşdirərək bir sıra fəlsəfi problemlərin materialist təmayüllü yozumunu vermiş, hərəkət və inkişafın ümumiləşdirilmiş təsvirini, maddi və mənəvi aləmin fenomenləri arasındakı qarşılıqlı əlaqələri dialektik izah etmişlər. Dövrün peripatetiklərinin təlimi X-XII əsr Azərbaycan fəlsəfəsi ənənələrinin, elm və mədəniyyətinin nailiyyətlərinə söykənən davamı idi. XVII-XVIII əsrlərin klassik mədəniyyəti və fəlsəfəsinin nümayəndələri Yusif Qarabaği, Saib Təbrizi, Əbd ür-Rəzzaq Dümbuli və Hacı Zeynalabdin Şirvaninin fəlsəfi görüşləri, əsasən sufizmin panteistik vəhdət əl-vücud fəlsəfəsi ilə bağlı idi. XIX əsrin görkəmli mütəfəkkir, maarifçi və alimlərindən biri də, yaradıcılığı ilə Azərbaycan və rus mədəniyyətlərini təmsil edən Qazan və Peterburq universitetlərinin professoru Mirzə Məhəmməd Əli Kazım bəy idi.