Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ baki döVLƏt universiteti NƏzakət hüseynova
Yüklə 1,02 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Birinci daşqın
- İkinci daşqını
- Üçüncü daşqın
- 1-ci fərq.
inək, qoyun qurbanı verilir. Ancaq insan qurbanı faktına rast gəlmək mümkün deyil. Eyni zamanda onların məişəti, yaşayış tərzləri, əxlaq normaları da bu dastanın İslam dinindən əvvəl yarandığını deməyə əsas verir. Ümumiyyətlə, türk xalqlarında tarixən elə bir əxlaq norması mövcud olmayıb ki, padşahın qızı ildə bir dəfə özünə nişanlı seçsin, bəyənmədiklərini qurban versin.
Bütün türk xalqları dastanlarını izləsək Türk qızının (qadının) yüksəklik, paklıq, hətta yeri gələndə qəhrəman lıq mücəssəməsi kimi təqdim olduğunun şahidi olarıq. Türk dastan və nağıllarında igidlərin öz istəklisinə qo vuşmaq məqsədilə keçdiyi bütün çətin, hətta həyatı baha sına başa gələn maneə və sınaqlar türk qadının şərəf və ləyaqətinin uca tutulduğuna bariz misaldır. Düzdür, Ural batır başqa türk dastan və nağıllarındakı qəhrəmanlar kimi öz qüvvə və bacarığı ilə seçilən layiqli gəncdir. Am ma Qatil şahın qızı hələ onun qəhrəmanlığından xəbər sizdir və onu xarici görünüşünə görə seçmişdir. Bu dastanda da yuxarıda qeyd edilən nişanlı seçmə sı naq süjeti var. Belə ki, Humaya sahib olmaq üçün Ağboz ata, Ağboz ata sahib olmaq üçün isə 70 batmanlıq daşı barmaq ilə yerindən tərpətmək lazım gəlirdi ki, bu sınaq dan Ural çox müvəffəqiyyətlə çıxır. «Türkçülüyün əsasları» kitabının müəllifi olan Ziya Göyalp əsərin «Əxlaqda türkçülük» bölməsində türk qa dınını çox gözəl xarakterizə etmişdir: «Əski türklərdə cinsi əxlaq da çox yüksək səviyyədə idi. Yakutların... doğum ilahəsi Ayzit idi. Ayzitin heç bir güzəşt qəbul etməyən bir şərti vardır: İsmətini qorumamış qadın ların yardımına nə qədər yalvarırlarsa-yalvarsınlar və nə qədər qiymətli qurbanlar verirlərsə-versinlər, əsla gəlməz. 30 Əski türk qadınları tamamilə azad və sərbəst olduq larına baxmayaraq, dəyərsiz işlərlə məşğul olmazdılar»1 Eyni zamanda bu dastanın feodal münasibətlərinin for malaşdığı bir vaxtda başa çatdığını və həmin dövrdə artıq üç əsrə yaxın bir müddətdə Başqırdıstanda İslam dininin möv cudluğunu nəzərə alsaq tədqiqatçıların (A.N.Kireyev, A.İ.Xarisov) bu məsələdə yanıldıqları aydın görünər. Bu radan belə nəticə çıxarmaq mümkündür ki, İslam dini üç əsr müddətində mövcud olduğu bir zamanda müsəlman qa dınının ildə bir ər dəyişməsi dini nöqteyi-nəzərdən qeyri- məqbul sayılmalıdır. «Ural batır»ın «dirilik suyu» axtarışının da coğrafi ərazisi məlum deyil. Burada cəhətlər (sağ və sol) mövcud dur. Sağda Qatilin torpağı, yeraltı dünya və solda Göylər məkanı var. Ola bilər ki, axtarış zamanı Ural sağa hərəkət edərək türk (Başqırd) torpağından çıxıb yad etnosa rast gəlmişdir. Bu məsələ tədqiqatın gedişində geniş açıqla nacaq. Nəhayət, tədqiqatçıların bu dastanın yadelli (monqol lara) işğalçılara qarşı xırda birliklərin yarandığı vaxtda başa çatması fikrini aydınlaşdıraq. Tarixdən bəlli olduğu kimi monqolların Başqırdıstanı işğalı 1236— cı ildən 16-cı əsrin axırına qədər davam etmişdir2. Buradan belə qənaətə gəlmək olar ki, Başqırd tarixinin bu mərhələsində mifik, əfsanəvi dastan yarana bilməzdi. Heç bir silah növii tanı mayan, ovçuluqla məşğul olan, ov zamanı əgər balıq tut maq istəyirlərsə durna balığından, quş ovlamaq istəyirlərsə şahindən, minik vasitəsi kimi aslandan istifadə edən (səh. 2), heyvan qanını zəli vasitəsilə sordurub içki kimi istifadə edən (s.56) ibtidai insanların təsəvvürlərini əks etdirən əfsanəvi dastan tarixin bu yüksək mərhələsində yaranması məntiqə uyğun deyil. Buna baxmayaraq bütün artırmaları, təhrifləri ilə bə- 1 Ziya G öyalp. «Türkçülüyün əsasları», Bakı, 1991, səh. 123. 2 ASE. cild II, Bakı, 1977. səh. 50 31
ıabor dastan mifikliyini saxlamışdır ki. bu da ilk insanla rın animist dünyagörüşünü əks etdirir. «Ural batır» dastanına ön söz yazan A.S.Mirbədəlov burada baş vermiş hadisəni məşhur dünya daşqını ilə əla- qəndirir: «Здесь прослеживаются отголоски легенд о всемир ном погоне, о возрождении жизни на земле после по топа, о первой паре людей, положивший начало челове ческому роду! Его отец Янбирде и мать Японке, давшие жизнь Урал-батыру и его брату Шульгену» 1 Düzdür, Yanbirdo ilə Yanbikə həmin ərazi üçün daş qından sağ qalmış yeganə ailədirlər və onlar həmin ərazi üçün ilk nəsil törədicisi sayıla bilərlər. Amma ba xaq gö; ək bu daşqını məşhur diinya daşqını ilə eyni ləşdirmək nə dərəcədə düzgün olardı. Dastana müraciət etdikdə üç dəfə daşqınla rastlaşırıq. Birinci daşqın Yaııbirdə ilə Yanbikənin qurtulduğu daşqındır.
tərk edərək, başqa yerdə gizləndilər. Burada ölümdən baş qa heç kəs qalmadı, ölüm üçün də bir iş qalmadı. Amma ölüm heç təsəvvür etməzdi ki. biz, sənin ananla mən qaçıb gizlənmişik.
/\.( .Мпроа/ш.кж. banııcnpcKiıii народный люе. Москма. 1977, стр. 12 32
raraq su daşqını əmələ gətirərək, dəhşət, fəlakət törətdi. Üçüncü daşqın isə Şulgen dönük çıxıb Qəhqəhənin ya nma qaçaraq vəziyyəti ona danışdığı zaman yaradılır. Şulgen, Qəhqəhə, Zərkum və divlər, yəni şər qüvvələrlə birlikdə Urala qarşı elə bir müharibə başlamaq planı ha zırlayırlar ki, göydə quş uça bilməsin, yerdə insan gəzə bilməsin. Ona görə də, yeri suya qərq edirlər, göyü alova bürüyürlər.
büründü, göydə quş uça bilmədi, yerdə bir canlı, insan gəzə bilmədi, hamı qorxdu, əzab çəkdi. Bu süjetin dünya daşqını ilə yeganə oxşar cəhəti odur ki, onlar su daşqınından sağ çıxmış, sonrakı həyat üçün yeni nəsi törədiciləridir. Lakin tipoloji müqayisə zamanı qarşıya çıxan fərqli cəhətlər bu iki daşqının heç əlaqəsi olmadığına sübutdur. 1-ci fərq. Bu daşqının da sonrakı iki daşqına bənzədiyi aydın görünür. Dastandan göründüyü kimi bütün daş qınlarda ödüm, div (yəni şər qüvvələr) fəal iştirak edir. 33
Yüklə 1,02 Mb. Dostları ilə paylaş:
|