Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ baki döVLƏt universiteti NƏzakət hüseynova
Yüklə 1,02 Mb. Pdf görüntüsü
|
tarixi bölgüdə yuxarı paleolit dövrü deyilir)1 dövrdə yaranmağa başladığı və feodalizmin formalaşdığı, eyni zamanda yadelli işğalçılara qarşı xırda birliklərin, qrupla rın yarandığı dövrdə başa çatdığını qeyd edir. «... Эпос башкирского народа, как и эпос других на родов, зарождается в эпоху разложения первобытнооб щинного строя и достигает наиболее полного развития в период феодализма в период объединения родоплемен ные союзы перед лицом иноземных захватчиков...»2 A.İ.Xarisov isə məsələyə bir qədər də dəqiqlik gətirərək, dastanın monqol işğalından əvvəl yarandığını iddia edir: «... временам, предшествовавшим монгольскому за воеванию Башкирии, к периоду, когда признаки феодализ ма стали ярко проявляться среди башкирских племен...»3 Yazılı şəkildə mövcud olmayan hər haıısı bir dastanın yaranma zamanma müəyyənlik gətirmək üçün tarixi-təh lil metoduna əsaslanmaqla məsələnin mahiyyətinin açıl masına nail olmaq mümkündür. Məlum olduğu kimi müəyyən zaman çərçivəsində ya ranan dastanda həmin dövrün təsiri, izi duyulmalıdır. Bu cəhətdən tədqiqatçıların zamanı təyin etmə istiqamətindəki fikri bir qədər mübahisə doğurur. Çünki, bu dastanda nə ibtidai icma quruluşunun dağıldığı dövrün, nə feodalizmin, nə də ki, yadelli (monqol) əsarətinin azacıq da olsa işarəsi belə yoxdur. Tarixi faktlara əsasən ibtidai icma quruluşu bəşəriyyət tarixində ilk ictimai, iqtisadi formasiyadır. Bu formasiya ilk insanların meydana gəlməsindən sinifli cəmiy yət yarananadək olan dövrü əhatə edir ki, bu da arxeoloji dövrləşməyə görə daş dövrünə uyğun gəlir.4 Eyni zamanda nəzərə alsaq ki, tədqiqatçı ibtidai icma quruluşunun son, 1 ASE. Cild. III, Bakı, 1979. səh.344. 2 A.H.Киреев. Башкирский народный героический эпос. Уфа, 1970, стр.47. А.И.Харисов. Литературное наследие башкирского народа. XVIII-XIX вв; Уфа-Алма-Ата, 1966, стр.45. 4 ASE. Cild.IV. Bakı, 1980, səh. 363. 26 yəni, dağılmağa başladığı mərhələsini əsas götürür, burada mübahisəlilik bir qədər də dərinləşir. Çünki paleolit döv ründə artıq müxtəlif birliklər yaranmışdı. Sənətkarlıq müəy yən mərhələyə çatmışdı, gildən qablar, daşdan silahlar dü zəldilirdi, hələ orta paleolitdə od əldə edilmişdir1, ən qədim etiqad növü olan «şamanizm» mövcud idi. Lakin «Ural batır» dastanın mətni onun yaranma tarixinin daha qə dimlərlə, insanın ilk uşaqlıq dövrü ilə səsləşdiyini deməyə əsas verir. Burada real həyat hadisəsinə rast gəlmək müm kün deyil. Hadisələr mifik formada, mifik məkanlarda cərə yan edir, insanlar animist dünyagörüşünə malikdirlər, onla rın heç «Tanrı» haqqında təsəvvürləri belə yoxdur. Bəs, tədqiqatçıların abidənin yaranma tarixini bu qə dər irəli çəkməsi, hətta feodalizm quruluşuna gətirib çı xarması nə ilə bağlıdır? Müəlliflər yəqin ki, bəzi yalnış olan tarixi faktlara istinadən bu qənaətə gəlmişlər. Belə ki, arxeoloqların fikrincə Başqırdıstanda ilk insan izləri Orta paleolitə aiddir.2 Demək, əgər Başqırdıstanda ilk in san izləri Orta paleolitə aiddirsə, onda müəlliflərə müəy yən mənada haqq qazandırmağa əsas vardır. Lakin başqa bir mənbədə belə bir tarixi faktla qarşılaşırıq: «Başqırd ərazisində aşağı paleolit dövrünə aid, SSR-də ən qədim qaya rəsmləri aşkar edilmişdir. Кар mağarasında, Kur qan və qəbirlərdən e.ə. I minilliyə aid stelizə edilmiş hey van təsvirləri olan metaldan bəzək əşyaları və ornamental keramika məmulatı tapılmışdır3» Bu iki fakt bir-birini inkar edir. Bir halda ki, artıq aşağı paleolit dövründə sənətkarlıq bu səviyəyə qalxmıdırsa, Baş- qırd ərazisində ilk insan izlərinin Orta paleolitə aid olması inandırıcılıqdan kənardır. Məsələnin ikinci tərəfmə, yəni dastanın feodalizmin formalaşdığı və yadelli işğalçılara qar- ’ Lakin onların məişət təsvirində oddan istifadə faktına rast gəlmirik. Bu barədə: «İlk Başqırd ailəsinin ibtidai məişəti» bölməsində geniş bəhs açılacaq. : ASE. с., IV, Bakı, 1980, səh. 363. 2 ASE, с., II , Bakı. 1977, səh.52. 27
şı xırda biıiikbrin. qrupların yarandığı dövrdə başa çalması faktına diqqəl edək. Əgər tədqiqatçı həmin tarixi faktlar baxımından çıxış edirsə. Başqırdıstanda feodal münasibət ləri artıq 13 cü əsrin əvvəlində meydana gəlmişdir1. Həm çinin orada İslam dininin 10-13 cii əsrlərdə artıq sayıl dığını2 nəzərə alsaq, dastanın həmin dür rdə başa çatdıdı şübhə doğurur. İslam dinindən əvvəlki təriqətlərin, dinlərin mövcudluğunu nəzərə almasaq belə, X əsrdən qəbul edilmiş bir dinin ondan 3 əsr sonra yaranan dastanda heç bir iz bııraxmaması şübhə doğurur. Dastanın mətni Başqırd xal qının hələ İslam dinindən xəbəri olmadığını sübut edir. Dastan bütövlükdə «ölümsüzlük» qazanmaq uğıunda mü barizəyə həsr edilib. Onlar hətta «ölümü» canlı təsəvvür edərək onu öldürmək qərarına gəlirlər (s.,68). Məhz bu problemin qoyuluşu dastan yaradıcılarının milik, animistik təfəkkür sahibi olduğundan xəbər verir. İslam dinindən xəbərdar olan bir kəsin bu ciir animistik anlamı həıııin dinə görə Allaha qarşı çıxmaq deməkdir. Belə olan halda təd qiqatçıları bu qənaətə gətirən səbəbə diqqət yetirək, Dastanın Qatil və Qəhqəhə ilə bağlı süjetlərində abidənin ümumi ruhuna yad detallar görünür. Belə ki, burada feodal münasibətlərini əks etdirən detallardan biri hakimlik, başçılıq mənasını ifadə edən «padşah» söziidiir. Tarixdən məlum olduğu kimi «padşah» sözü Yaxın və Orta Sərgin bir sıra ölkələrində monar.x titulu kimi işlənmişdir. İlk dəfə qədim İranda meydana gəlmişdir. 15 ci əsrdən Osmanlı İmperiyasının hökmdarı (Sultan) padşah adlanmışdır'. Bu sözün orada işlənməsini iki yozumda izah etmək olar: I. Bıı abidə başqa türk dastanları kimi yazılı surətdə mövcud olmayıb (olubsa da əldə yoxdur), dildən-dilə ke çərək, zaman /aman yaddaşlarda yaşayıb. 1910-cu ildə yazıya alınıb. İnkar edilməz faktdır ki. dildən elilə keçən bir ' ASİ-:, cild 2. Bııkı. 1977, sch. 49 " Yens onıılo. soil.49 - ASİ:, cild 7, Bakı. 1978. soh. 80. 28 dastan artırmaları, təhrifləri ilə gəlib bizə çatmışdır. Ona görə də. sesençi həmin titulun o vaxtkı məna tutumuna llkır vermədən söyləyib. Mətnə diqqət elsək «padşah» sözü ilə yanaşı «türə» sözünün də işlədildiyinin şahidi olarıq.
Mənbədən göründüyü kimi feodalizm dövrünün ele menti olan «padşah» sözü mətnə mexaniki olaraq sesençi tərəfindən daxil edilmişdir. «Türə» 1. qanun. 2. başçı. 3. törə, nəsil, soy mənalarında işlədilir1. Bu dastanda isə «başçı» mənası daşıyır. II. Bir çox türk dastanları kimi eyni siijet ətrafında za man zaman vuranaraq, sonradan küll halında toplanmışdır. Birinci izah ikincidən inandırıcıdır. Dastanın Qatil şahla bağlı hissəsində eyni zamanda ildə bir dəfə insan qurbam faktına rast gəlmək mümkündür. A lain rxs.vı, iizc asan. Yaranılan dam ,ıs,nı, Üzc lınğan kbım as,m, YıIda her ka! l.vıır ало/л Kanlı korban ıızzıra. (s. 71) M/ması: Atasının sərəlhıə. öz şərəfinə, əzizlərinin ruhu şərəfinə, özünün anadan olduğu günün şərəfinə, ildə bir dəfə Allahın şərəfinə, qanlı qurban verir. Buradan avdın görünür ki. Qatil şah təkcə Allaha deyil, öz əzizlərinin: alasının, anasının, öziiıuin anadan olduğu güni'ın şərəfmə ildə bir dəfə qanlı qurban verir. Maraqlı burasıdır ki, türk xalqlarının əsatir, dastan və nağıllarının heç birində Allaha insan qurbanı vermək faktı yoxdur. Qədim Zərdüşt dini kitabı olan «Avesta»da Allaha ayğır. h ; i l l l l \ l ! | V 1 ч О - | П e ' c ' M I I I L M O B . I p b . M n c K B d . Н Ъ * 29
Yüklə 1,02 Mb. Dostları ilə paylaş:
|