Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi Sumqayıt Dövlət Universiteti Sərbəst iş Fakültə

2 .Əjdaha dağlarının landşaftları
Afrika sahəsinə görə Yer kürəsində 2-ci ən böyük materikdir (30,3 mln. km²; adalarsız – 29,2 mln. km²). Materik şimaldan cənuba doğru 8000 km, qərbdən şərqə (şimal hissəsində) doğru isə 7500 km uzanmışdır. Afrika ekvatorun hər iki tərəfində, 37⁰20' şimal enliyi (Əl-Əbyad burnu) və 34⁰52' cənub enliyi (İynə burnu) arasında, uzunluq üzrə isə – 17⁰32' qərb uzunluğu (Almadi burnu) və 51⁰23' şərq uzunluğu (Ras-Hafun burnu) arasında yerləşir. Afrika materikinin xüsusiyyətləri Avrasiya ilə müqayisədə çox sadədir, sahil xətti az parçalanmışdır. Afrikanın çox hissəsi kembriyəqədər Afrika-Ərəbistan platformasında yerləşmişdir. Relyefi Avrasiya ilə müqayisədə bircinslidir: hündür sokol və hamar düzənliklər, yaylalar üstünlük təşkil edir. Səthinin orta hündürlüyü təxminən 750 m-dir. Hündür vulkanik zirvələrdən (demək olar ki, 6000 m-ə qədər) ibarət platformanın fəallaşmış hissəsi olan Şərqi Afrikanın relyefi daha mürəkkəbdir. Daha cavan qırışıq strukturlar materikin şimal (Atlas) və cənub (Kap dağları) kənarlarında yerləşmişdir.
Afrikanın çox hissəsi tropiklər arasında yerləşmişdir. Geniş ərazilər isti ekstrarid iqlimli passatlar qurşağına aiddir. Materikə il ərzində orta hesabla 742 mm yağıntı düşür ki, bu da bütün quru üzrə götürülən orta qiymətdən bir qədər aşağıdır, axın layı Avrasiyanın Aralıq dənizi landşaftlarından 2 dəfə aşağıdır (151 mm). Ərazinin demək olar ki, 1/3 hissəsi xarici axına malik deyil. Ancaq ekvatoryanı rayonlar rütubətlə tam təmin olunmuşdur. Afrikanın iri çayı olan Konqo su sərfinə (45 min m³/s) və sutoplayıcı sahəsinə görə (3820 min km²) yalnız Amazonkadan geri qalır. Dünyanın ən uzun çayı olan Nil (6671 m) sululuğuna görə, (2300 m³/s) uzunluqda ondan dəfələrlə geri qalan çaylardan, hətta Nevadan, Afrika çaylarından isə Niger (8500 m³/s), Oqove (4700 m³/s) və Zambezidən (3400 m³/s) geri qalır.
Afrikada landşaftların enlik zonallığı üzrə dəyişməsi çox aydın seçilir, yalnız şərqdə və cənubda bu bir qədər mürəkkəbləşir. Rütubətli ekvatorial meşələr zonasının hər iki tərəfində (ekvatordan şimala və cənuba) dəyişkən-rütubətli subekvatorial meşə landşaftları, savannalar, tropik səhralar, subtropik səhralar və yarımsəhralar, aralıq dənizi tipli landşaftlar və rütubətli subtropiklərin fraqmentləri yerləşmişdir. Sektorluq differensiasiyası ekvatorial enliklərdə və Cənubi Afrikada (rütubətli qərb və quru şərqdə) nəzərə çarpacaq dərəcədə özünü göstərir (rütubətli şərq və quru qərb).
Afrika ərazisinin fiziki-coğrafi ölkələrə bölünməsi qədim platformanın geniş ərazisinin struktur və oroqrafik cəhətdən bircinsli olmasına görə çətinləşir. Buna görə də, bir çox hallarda, Atlas, Efiopiya dağlıq yaylası və Şərqi Afrika yaylası kimi xüsusi ölkələri çıxmaq şərti ilə onlar arasında sərhəd şərti xarakterə malik olur və bəzən suayırıcılar və ya zonal sərhədlərdən keçirilir.
Əjdaha dağları qitənin ən gözəl yerlərindən biridir. Onların unikal mənşəyi var. Bunlar yer qabığının qalxması və bazaltın boşaldılması nəticəsində əmələ gələn sıldırım yamaclı və zəif parçalanmış nəhəng dağlardır.
Əjdaha dağları Cənubi Afrikadan şərqdən qərbə, Hind okeanından Böyük Qaynaq yaylasına qədər uzanır. Əjdaha dağı üç dövlətin ərazisində yerləşir: Cənubi Afrika, Lesoto anklavı, Svazilend Krallığı. Dağ silsiləsinin uzunluğu 1100 km-dən artıq, orta hündürlüyü 2000 m-dir.Ən yüksək nöqtələri 3660 m hündürlüyündə Katkin zirvəsi və 3482 m hündürlüyündə Thabana-Ntlenyana dağlarıdır.Əjdaha dağları, ən çox müxtəlif relyef təqdim olunur, iki hissəyə bölünür: təpəli, canlı (Kral-Natal Milli Parkı) və alp, cansız (Basuto Yaylası).
Dağ əlçatmaz olduğu üçün, burı milləti ona "Əjdaha" adını vermişdi. Dağların adının mənşəyi ilə bağlı bir neçə versiya var. Əjdaha dağının hekayələri onun ərazisində 19-cu əsrdə görülən bir əjdahanın olmasından bəhs edir. Adın mənşəyinin başqa bir versiyası dağların üzərində əjdahanın alovuna bənzər dumanın olmasıdır. Ən çox yayılmış versiya, adın holland olması və burların dağların zirvələrini əjdahanın onurğası ilə müqayisə edərək verdiyidir.
Böyük Çarxın ən yüksək hissəsi. Mərkəzi hissədə bunlara hündürlüyü 3482 m-ə qədər olan Lesoto dağlarının şərq kənarları (Tabana-Ntlenyana dağı, Əjdaha dağlarının və Cənubi Afrikanın ən yüksək nöqtəsi) daxildir. Onlar eroziya yolu ilə dik maili pilləli yaylalara bölünmüş Əjdaha dağlarının zirvələrinin süfrə xarakterini müəyyən edən Orta Yura yaylası bazaltlarının təbəqələri ilə örtülmüş Üst Paleozoyun qumdaşlarından və Karoo kompleksinin şistlərindən ibarətdir. Əjdaha dağları Əjdaha dağlarının sıldırım şərq yamacını kəsən Hind okeanı hövzəsinin qısa çayları (Tugela və başqaları) ilə Portağal çayı hövzəsinin çayları arasında su hövzəsini təşkil edir.
Əjdaha dağlarının şərq yamaclarında güclü yağışlar əsasən yayda düşür (ildə 1000-2000 mm-ə qədər), qərb yamaclarının iqlimi daha quraqdır (ildə 450-500 mm). Zirvələrdə şaxtalı dövrün müddəti 180 günə çatır və qar örtüyü əmələ gəlir. Dağların şərq yamaclarının aşağı hissəsində ilkin subtropik həmişəyaşıl meşələr (podokarp, dəfnə zeytun, saqqallı todea; sürünənlər, epifitlər) əsasən ikinci dərəcəli çəmənliklərlə əvəzlənir; 1800-2700 m yüksəklikdə ağaca bənzər zülalları olan savannalar, vadilər boyunca - viddrinqtoniyadan olan iynəyarpaqlı meşələrin sahələri qorunub saxlanılmışdır. Yuxarıda alp tipli qısa otlu çəmənliklər və daşlı çəmənlər üstünlük təşkil edir. Qərb yamaclarında hündür otlu çəmənliklər (vəld) geniş yayılmışdır. Drakensberg dağlarının orta əraziləri damar bitkiləri və briyofitlər üçün müxtəliflik mərkəzidir. Əjdaha dağlarında məməlilərin 50-yə yaxın növü yaşayır: ətyeyənlər (bəbir, çaqqal, karakal, serval, su samuru, genets, monqozlar) və dırnaqlılar xüsusilə müxtəlifdir. Ornitorit faunası zəngindir (300-dən çox quş növü); Palearktikadan gələn yuvalayan köçəri quşların (qara leylək, qızıl arı yeyən və s.) populyasiyaları unikaldır.