78
edilmiĢdir. Burada göstərilməyən hər hansı baĢqa cinayətə görə on dörd yaĢdan on altı yaĢınadək olan Ģəxs
cinayət məsuliyyətinə cəlb edilə bilməz.
Əgər on dörd yaĢından on altı yaĢınadək olan yetkinlik yaĢına çatmayan Ģəxs CM-nin 20-ci maddəsinin 2-
ci hissəsində adları çəkilməyən cinayətlərdə iĢtirak etmiĢ və bu zaman on dörd yaĢdan məsuliyyət daĢıya bilən
əməllər törətmiĢdirsə, belə vəziyyətdə yalnız on dörd yaĢdan etibarən cinayət məsuliyyəti nəzərdə tutulmuĢ
əmələ görə məsuliyyət yaranır.
Məhkəmə təcrübəsində yetkinlik yaĢına çatmayanlar barəsində məsuliyyətin həllində qarĢıya çıxan vacib
məsələlərdən biri də onların yaĢının dəqiq müəyyən edilməsidir. Yetkinlik yaĢına çatmayanların yaĢı uyğun
sənədlərə (pasport, doğum haqqında Ģəhadətnamə və s.) əsasən müəyyən edilir. YaĢı müəyyən edən sənəd olma-
dıqda, yaxud da onların doğruluğu Ģübhə altında, məhkəmə tibbi ekspertizası təyin edilir.
Əgər Ģəxsin yaĢını təsdiq edən sənəd yoxdursa, məhkəmə tibb ekspertizası yaĢa dair ehtimalı rəy verir.
Məsələn, hesab edək ki, ekspertiza avqust ayının 20-də rəy verir ki, ehtimal ki, Ģəxsin 15 yaĢı vardır. Belə
vəziyyətdə onun doğulduğu ilin sonuncu günü, yəni dekabrın 31-i onun anadan olduğu gün sayılacaqdır. Bu
zaman Ģəxs müəyyən yaĢa anadan olduğu gün deyil, o biri sutkadan baĢlayaraq çatmıĢ hesab olunur.
3
K-nın 14 yaĢı tamam olan günü Ģagird dostlarının bir qismi gəlib onu evdə təbrik etmiĢdir. K ad günü
münasibətilə onu təbrik etməyə gəlmiĢ sinif yoldaĢlarından S-ni evdə zorlamıĢdır. K zorlama üstündə mühakimə
olunmuĢ və azadlıqdan məhrum edilmiĢdir.
Ali Məhkəmə əməlin baĢ verdiyi gün K-nin 14 yaĢı tamam olmadığı üçün (gecə saat 24-ə qədər) onun
barəsində çıxarılmıĢ hökm ləğv edilmiĢ və K-nı cinayət məsuliyyətindən azad etmiĢdir. Əgər ekspertiza rəyində
göstərilsə ki, ehtimal ki, Ģəxsin yaĢı 14-dən 15-dəkdir, belə vəziyyətdə ehtimal olunan minimum yaĢ həddi götü-
rülür. Yəni həmin ilin son ayının son günü Ģəxsin ehtimal olunan minimum yaĢı 14 olacaqdır.
Qüvvədə olan cinayət qanunvericiliyi yetkinlik yaĢına çatmayanların yaĢ və psixoloji xüsusiyyətlərini
nəzərə almaqla onların məsuliyyətinin həllinə yol verib hər bir konkret halda yetkinlik yaĢına çatmayanların
məsuliyyətinin həddinə və xarakterinə təsir edən hallar aydınlaĢdırılarkən, ilk növbədə onların əqli yetkinlik
dərəcələrinin müəyyən edilməsinə, öz hərəkətlərini ifadə etmək qabiliyyətinin vəziyyətinə diqqət yetirilməlidir.
Əgər Ģəxsdə əqli geriliyin olduğu, hərəkətlərini tamamilə dərk edə bilməməsi halları müĢahidə edilərsə, bu
məsələnin qəti aydınlaĢdırılması ilə bağlı ekspertiza təĢkil edilməlidir.
Qeyd etmək lazımdır ki, əqli gerilik səviyyəsi psixi vəziyyətlə bağlı deyildir. Buna görə də belə
vəziyyətdə Ģəxsin anlaqlı olub-olmaması məsələsini bütün hallarda anlaqsızlığın ölçüləri əsasında həll etmək
mümkün olmur. Təsadüfi deyildir ki, 1991-ci ildə qəbul edilən cinayət qanunvericiliyin Əsaslarının 60-cı
maddəsinin ikinci hissəsində deyilir: «psixi xəstə vəziyyətlə bağlı olmayan, lakin psixi inkiĢafındakı gerilik
nəticəsində öz hərəkətinin faktiki hallarını, yaxud da ictimai təhlükəli xarakterini dərk etməyə, habelə ona rəh-
bərlik etməyə qadir olmayan Ģəxslər qanunla müəyyən edilən yaĢ həddinə çatsalar da, cinayət məsuliyyətinə
alına bilməzlər».
Yetkinlik yaĢına çatmayan Ģəxsin cəzadan azad edilməsi üçün məhkəmə, ilk növbədə törədilən cinayətin
böyük ictimai təhlükə törətməyən cinayətlər qrupundan olmasını aydınlaĢdırmalıdır. Daha sonra iĢin vəziyyətini
və təqsirkarın Ģəxsiyyətini araĢdıraraq cinayət cəzası tətbiq etmədən Ģəxsin islah olunacağının mümkün olub-ol-
maması aydınlaĢdırılır.
Yetkinlik yaĢına qədər olan dövrdə Ģəxsdə həyat idealının və onun həyata baxıĢlarının, mənəvi varlığının,
fiziki və intellektual qüvvələrinin formalaĢması prosesi gedir. Onlarda ictimai borc, vicdan, Ģərəf və ləyaqət,
yoldaĢlıq və dostluq haqqında təsəvvürlər dayaz və səthi qətilik, cürətlilik, mətanət və mərdlik və s. bu kimi mə-
nəvi sima üçün xarakterik xüsusiyyətlər isə hələ ictimai həyat üçün tələb olunan səviyyədə püxtələĢməmiĢ olur.
Bu da, ilk növbədə yetkinlik yaĢına çatmayanlarda həyat təcrübəsinin az olması, təlim və tərbiyənin
tamamlanmaması və onların hələ intellektual yetkinliyə çatmamaları ilə əlaqədardır.
Yetkinlik yaĢına çatmayanlarda iradə zəifliyi müvazinətin tez pozulmasında, xarici təsirə qarĢı daha tez
reaksiya verilməsində özünü göstərir. Onlarda hissələr sürətlə əmələ gəlir və qüvvətlə cərəyan edir, öz
davranıĢlarına nəzarət etmək qabiliyyətləri zəifləyir. Buna görə də yetkinlik yaĢına çatmayanlar tərəfindən
törədilən cinayətlərin ictimai təhlükəliliyi heç də həmiĢə onların Ģəxsiyyətinin təhlükəliliyini müəyyən edən
meyar kimi qiymətləndirilə bilməz. Törədilən cinayətin yetkinlik yaĢına çatmayanın cəmiyyətə zidd meylləri ilə,
yaxud da yaĢ-psixoloji xüsusiyyətləri ilə əlaqədar olduğunu müəyyən etmək üçün əməlin hansı Ģəraitdə edildiyi,
Ģəraitin münaqiĢəli olub-olmaması, yetkinlik yaĢına çatmayanın göstərilən neqativ təsirin xarakteri və
intensivliyi və s. bu kimi hallar nəzərə alınmalıdır.
Yetkinlik yaĢına çatmayan Ģəxsdə cinayət etmək «qabiliyyəti» yaradan Ģəraitin öyrənilməsi əməlin motiv
və məqsədinin, təqsirin formasının, habelə Ģəxsiyyətinin təhlükəlilik dərəcəsinin müəyyən edilməsinə və
beləliklə də, onun cəzadan azad edilməsinin mümkünlüyü məsələnin düzgün həllinə və ya cəzanın ədaləti fərdi-
ləndirilməsinə kömək edir. ĠĢtirakçılıqla törədilən cinayətlərin tədqiqi göstərir ki, çox halda yetkinlik yaĢına
3
Соброних постановлений Плепума Верховного Суда ССР (1924-1986). М., 1987, с.740.